جامع‌الالحان (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جامع الالحان، از کتابهای مهم فارسی درباره
موسیقی ، نوشته
عبدالقادربن غیبی مراغی است.
تألیف این کتاب در ۷۹۹ آغاز شده و در ۸۰۸ به پایان رسیده است.
مؤلف در ابتدا کتاب را برای
تعلیم دو پسرش، نورالدین عبدالرحمان و نظام الدین عبدالرحیم، نوشته اما در ۸۱۶ یا ۸۱۸ (بر اساس تاریخ نسخة جامع الالحان نورعثمانیه)، آن را در
هرات به نام
شاهرخ تیموری (متوفی ۸۵۰) بازنگاری کرده است.
این کتاب که از جمله آثار چهارگانه عبدالقادر مراغی در
موسیقی است، کامل ترین اثر او دانسته شده و حاوی مقدمه ای در پنج فصل، دوازده بابِ سه تا پنج فصلی و خاتمه ای در شش فصل است.
مباحث فصول پنجگانه مقدمه، به ترتیب، در تعریف موسیقی، کیفیت به وجود آمدن موسیقی، موضوع آن، مبادی این
فن و علت غایی آن است.
باب اول، که در چهار فصل تنظیم شده، شامل بحث درباره ایجاد صوت و عوامل ایجاد کننده آن،
نغمه و کیفیت رسیدن صوت و نغمه به گوش و اسباب حدّت و ثقل اصوات بر مبنای طبیعیات است.
در باب دوم، مؤلف تقسیم پرده های ساز یا زه (سیم) واحد را بر اساس روش
صفی الدینِ اُرمَوی در کتاب ادوار موسیقی و روش ابداعی خود، که از روش صفی الدین آسان تر و دقیق تر بوده، شرح داده است. او محاسبات اجزا و کسور اجزای وتر را در پایان این باب در جدولی آورده است.
در باب سوم، در باره ابعاد (فواصل موسیقی) و طرز محاسبه نسبت آنها بحث شده است.
باب چهارم، که از دشوارفهم ترین قسمتهای جامع الالحان است، در سه فصل انواع اجناس، اقسام بُعد ذی الاربع و ذی الخمس، و انواع ادواری که از اضافه اقسام ابعاد طبقة دوم به طبقه اول حاصل می‌شود، همراه با جداول متعدد تنظیم شده است.
باب پنجم، در چهار فصل، به هماهنگی و
کوک سیمها و نیز سازهایی که دو یا سه یا چهار سیم دارند و عود کامل که دارای پنج سیم است،
اختصاص دارد.
باب ششم، که درباره ادوار ایرانی است، در چهار فصل شامل ادوار دوازده گانه مشهور، طبقات ادوار، آوازهای شش گانه و شعبات بیست وچهارگانه آن است.
باب هفتم، سه فصل دارد، به ترتیب درباره اشتباه ابعاد،
اشتراک نغمات و ترتیب اجناس.
باب هشتم، شامل سه فصلِ ادوار مشهور در جمع تام، اسم نغمه های ملایم به عربی و یونانی (به همراه جدول) و مناسبت پرده‌ها با آوازها و شعبه هاست.
باب نهم، در سه فصل، در شرح پرده های مستوی و منعکس، بیان کوکهای غیرمعهود و روش به دست آوردن عدد نَقَراتِ (کوچک ترین واحد شمارش وزن) ترجیعات است.
باب دهم، در چهار فصل، شامل قواعد گرفتهای پرده های مشکل عود، تعلیم خوانندگی،
انتقال (تغییرمایه) و دسته بندی آلات موسیقی است.
در باب یازدهم، که چهار فصل دارد، با استفاده از آرای فارابی و صفی الدین ارموی به تفصیل درباره
ایقاع بحث شده و نیز از ادوار ایقاعی که در زمان حیات مؤلف متداول بوده و ادوار ابداعی نویسنده و در پایان، در باره ساختن تصنیف سخن رفته است.
در باب دوازدهم نیز، در سه فصل، در باره تأثیر ادوار در نفوس و تناسب ادوار دوازده گانه و آوازها و شعبات با
مزاج اشخاص و اقوام، اصابع ستّه و
مباشرت در تصانیف و انواع تصانیف قدیم بحث شده است.
خاتمة جامع الالحان، که خود کتاب مستقلی است و جداگانه نیز چاپ شده است، شامل شش فصل است درباره آداب
خنیاگری ، ۴۵ مجلس گوناگون و اشعار مناسب هر مجلس، روش ممارست در فن موسیقی، موسیقی مغولی و اسامی کوکهای مغولی، شرح حال موسیقیدانهای گذشته و نحوه استفاده از عود برای تهییج شنوندگان.
با آن‌که اتکای عبدالقادر مراغی در بحثهای نظری این اثر مانند آثار دیگرش بیش‌تر بر نظریات و تجارب صفی الدین ارموی است، انعکاس تجارب بزرگانی چون
فارابی ،
ابن سینا و
قطب الدین شیرازی ، نقد آثار موسیقیدانان سَلَف و مقایسه آنها با یکدیگر و نتیجه گیریهای منطقی از این مقایسه‌ها در سراسر کتاب به وضوح دیده می‌شود تا آن‌جا که این کتاب را جامع آثار گذشتگان دانسته و بر این باور بوده‌اند که خواننده با مطالعة جامع الالحان خود را از خواندن آثار دیگران بی نیاز می‌یابد.
از سوی دیگر، دستاوردهای متأخر موسیقی ایرانی چه در نواحی مرکزی و چه در حوزه
خراسان و ماوراءالنهر، در سده های هفتم و هشتم، نیز در این کتاب بازتاب یافته است زیرا مؤلف در شهرهای
نائین ،
تبریز ،
بغداد ،
سمرقند و هرات زندگی کرده و با موسیقی عملی و نظری خراسانیها، پارسها، اعراب، ترکهای شرقی، ترکهای غربی و تاجیکهای آسیای میانه ــ که موسیقی آنها همه یک منشأ دارند ــ از نزدیک آشنا بوده و چکیده این اطلاعات را در جامع الالحان ذکر کرده است، مانند وصف کوکهای معمول سازهای مغولان، تصانیف زبانهای ترکی، عربی و فارسی و ذکر ادوار ایقاعی مزوّج در روزگار مؤلف. او حتی به
هند سفر کرد و با موسیقی هندی نیز آشنا شد تا جایی که عَمَلی (تصنیفی) در راکِ (راگا به معنای سرود) هندی و به زبان محلی ساخت.
موسیقی عامیانه و محلی متداول در زمان مراغی نیز، هرچند نه به صورتی بایسته، در جامع الالحان منعکس شده و برای پژوهشهای مردم شناسانه اهمیت بسیار دارد. به ویژه ردیابی نقش فهلویات پارسی دری و برخی اصطلاحات ترکیِ ازبکی در موسیقی آن دوره از جنبه زبان شناسی در خور توجه است. نظر به این‌که آثار موسیقی ایرانی بعد از تألیفات صفی الدین ارموی، انباشته از واژه‌ها و مصطلحات عربی است و بیش‌تر به عربی نگاشته شده است، جامع الالحان که به فارسی دری نگاشته شده و به جای استفاده از واژه‌ها و اصطلاحات عربی، مصطلحات معمول موسیقی جوامع فارسی زبان را ثبت و ضبط کرده است، اهمیتی به سزا دارد. نثر عبدالقادر مراغی یکی از ممتازترین نمونه های نثر علمی قرن هشتم و نهم
ایران است که برای تحقیق درباره تاریخ تطور نثر فارسی درخور توجه است.
از جامع الالحان چهار نسخة خطی شناخته شده است: نسخة
کتابخانه بودلیان (ش ۱۸۴۲، مورخ ۸۰۸ و تجدیدنظر در ۸۱۶)؛ نسخة
نورعثمانیه (ش ۳۶۴۴، مورخ ۸۱۸) و نسخة دیگر نورعثمانیه (ش ۳۶۴۵) هر دو در
استانبول و به نام شاهرخ تیموری؛ و نسخة
پاریس (مورخ ۱۰۷۴).
در ۱۳۶۶ ش، مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی متن نسخة کتابخانة نورعثمانیه (مورخ ۸۱۸) را همراه با تعلیقات سودمند و پیشگفتار مُمَتِّع تقی بینش در چهارصد صفحه منتشر کرد و در ۱۳۷۲ ش، همان ناشر خاتمه جامع الالحان را در ۲۹۱ صفحه به چاپ رساند. این اثر بر اساس یک نسخه چاپ شده و نسخ دیگر، به ویژه قدیم ترین آنها، در نظر گرفته نشده است. همچنین استقصای کاملی از نظریات معاصران عبدالقادر مراغی درباره زادگاه و اصل او انجام نگرفته و تنها به تبع ترجمه ترکی دایرة المعارف اسلام
، بر ترک بودن وی تأکید شده است.
از فهرست نسخ فارسی کتابخانة بودلیان دانشگاه
آکسفورد و اقوال
فارمر چنین برمی آید که مؤلف ظاهراً فشرده ای از این کتاب را در سال ۸۲۱ برای مطالعة شاهزاده
بایسنغرمیرزا (زندگی: ۸۰۲ ـ ۸۳۸) تهیه کرده که نسخه ای از آن به شمارة ۱۸۴۳ در کتابخانة بودلیان موجود است.
(۱) معین الدین محمد اسفزاری، روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات.
(۲) درویش علی چنگی هروی، تحفة السرور.
(۳) خواندمیر.
(۴) عبدالقادربن غیبی مراغی، جامع الالحان.
(۵) منزوی.
(۶) EI ۲ , sv " ـ Abd A l-K ¤a ¦dir B Ghayb ¦" (by H G Farmer).
(۷) I A , sv "Abdدlkadir B G ayb ¦" (by H G Farmer).
(۸) Eduard Sachau and Hermann Ethإ, Catalogue of the Persian, Turkish, Hindأsta nر, and Pushtu ¦manuscripts in the Bodleian Library , pt ۱: The Persian manuscripts , Oxford ۱۹۸۹.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جامع‌الالحان»، شماره ۴۳۶۰.
