جامع‌الاصول لاحادیث‌الرسول
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جامع الاصول من احادیث الرسول، کتابی در
حدیث از ابوالسعادات مجدالدین مبارک بن محمدبن محمد شیبانی موصلی، معروف به
ابن اثیر (۵۴۴ ـ۶۰۶)،
محدّث ،
رجالی ،
مفسر و فقیه
شافعی است.
نام این کتاب در منابع به صورت‌های جامع الاصول فی احادیث الرسول و جامع الاصول لاحادیث الرسول نیز آمده است.
این کتاب بر اساس کتاب
التجرید للصحاح الستة نوشته
رَزین بن معاویه (متوفی ۵۳۵) تألیف شده است.
رزین پیش از
ابن اثیر به تنظیم و تبویب روایتهای
صحیح مسلم و
بخاری ،
المُوَطَّأ مالک ،
سنن ابو داوود ،
نسائی و
ترمذی پرداخته بود
ولی کار او کاستی‌ها و ضعف‌هایی داشت که ابن اثیر برخی از آن‌ها را ذکر کرده است.
برخی امتیازات و ویژگی‌های جامع الاصول عبارت است از: طبقه بندی و تنظیم روایات به روشی جدید،
ثبت آن دسته روایات که در
صحاح ستّه آمده ولی در کتاب رزین ذکر نشده است،
شرح و توضیح و اعراب گذاری واژگان غریب در
احادیث و پاره‌ای افزوده‌ها در تفسیر و تبیین
روایات حذف سلسله سند و بسنده کردن به ذکر نام صحابی یا راوی صحابی،
تنظیم فهرستی از راویان به ترتیب الفبا در پایان کتاب،
تکیه بر احادیث
پیامبر و آثار
صحابه و نیاوردن اقوال تابعین، پیشوایان
حدیث و فقیهان، جز در مواردی اندک.
ابن اثیر در این کتاب، بر خلاف برخی مؤلفان که احادیث را به ترتیب مسانید گرد آورده‌اند، ترتیب و تنظیم بر اساس ابواب را بر گزیده است ، یعنی، احادیث متعدد را به اعتبار معانی و مفاهیم آن‌ها، در بابهای مختلف فراهم آورده
و چنانچه روایتی چند معنا داشته و این معانی به گونه‌ای دارای وحدت موضوعی بوده، آن‌ها را در پایان کتاب ضمن بابی مستقل به نام «اللواحق»
آورده است.
بدین ترتیب، پس از طبقه بندی الفبایی موضوعات، هر موضوع ذیل عنوان کلی «کتاب» ذکر شده و هر کتاب نیز با توجه به موضوعات فرعی آن، به ترتیب، به ابواب، فصول و اقسام تقسیم گردیده است.
مؤلف همچنین در پایان هر حرف، فصلی را به ذکر نام موضوعاتی ذیل آن حرف اختصاص داده که روایات آن‌ها ذیل حروف و کتابهای دیگر آمده است.
مثلاً، در فصل پایانی از حرف فاء آورده که روایات موضوع «فَیْء» (از اموال عمومی
مسلمانان ) ذیل «کتاب جهاد» از حرف جیم آمده است.
وی حروف اختصاریِ «ب»، «م»، «ط»، «ت»، «د» و «س» را به ترتیب برای
صحیح بخاری و
صحیح مسلم ،
الموطّأ مالک ،
سنن ترمذی ،
سنن ابو داوود و
سنن نسائی ــ که هر یک از احادیث را در کتابهای خود آورده‌اند ــ برگزیده و با استفاده از این حروف در آغاز هر روایت، مشخص کرده که آن روایت در کدام یک از این مجموعه‌های حدیثی آمده است.
ابن اثیر،
این کتاب را به سه بخش کلی تقسیم کرده است: مبادی، مقاصد و خواتیم.
در مبادی، بحثهای مفیدی درباره اصول حدیث و
احکام و شرایط نقل
حدیث و صفات راوی، اِسناد حدیث، اقسام حدیث،
جرح و تعدیل ، نسخ و شرح حال
امامان شش گانه اهل سنّت آمده است.
بخش دوم (مقاصد)، که مفصّل است، در باره مبحث اصلی است.
با این‌که مؤلف در مقدمه از بخش «خواتیم» یاد کرده، چنین بخشی در کتاب نیامده و به نظر می‌رسد مراد او، بخش «لواحق» بوده است.
جامع الاصول را برخی حدیث پژوهان
اهل سنّت تلخیص کرده‌اند.
به نظر
حاجی خلیفه تیسیرالوصول الی جامع الاصول ، تألیف
ابن دَیْبَع (متوفی ۹۴۴) بهترین این تلخیص‌هاست.
فیروزآبادی (متوفی ۸۱۷)، مؤلف
القاموس المحیط ، تکمله‌ای بر جامع الاصول با عنوان تسهیل طریق الوصول الی الاحادیث الزائدة علی جامع الاصول، نوشته محب الدین طبری (متوفی ۶۹۴) احادیث غریب آن را در مجموعه‌ای فراهم آورده است.
نسخه جامع الاصول به خط مؤلف، در کتابخانه یوسف آغا در قونیه موجود است.
این کتاب نخستین بار در ۱۳۷۰ ش /۱۹۵۰ به کوشش محمدحامد الفِقی در قاهره به چاپ رسید.
ابن اثیر خود تکمله‌ای برای این کتاب نوشته با عنوان تتمه جامع الاصول فی احادیث الرسول که در آن شرح حال
صحابه ، تابعین و دیگر افرادی که نام آن‌ها در جامع الاصول ذکر شده، آمده است.
این کتاب به کوشش بشیرمحمد عیون در دو جلد به چاپ رسیده است (بیروت ۱۴۱۲).
(۱) ابن اثیر، جامع الاصول فی احادیث الرسول، چاپ عبدالقادر ارناؤوط، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون، أو، عنایة الامة الاسلامیة بالسنة النبویة، قاهره ۱۳۷۸.
(۳) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۴) رمضان ششن، مختارات من المخطوطات العربیة النادرة فی مکتبات ترکیا، استانبول ۱۹۹۷.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جامع‌الاصول لاحادیث‌الرسول»، شماره۴۳۵۹.
