تهذیب اللغة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«تهذیب اللغة» اثر ابومنصور
محمد بن احمد ازهری از علمای ادب عرب و زبان شناس
قرن چهارم هجری است که در موضوع لغت به
زبان عربی در ۱۵ جلد منتشر شده است. گردآوری لغاتی که مؤلف خود مستقیما از عرب بادیه نشین شنیده و نیز تصحیح و تهذیب کلماتی که در ثبت و ضبط
قرائت و کتابتشان خطا و تصحیف رخ داده انگیزه مولف از نگارش کتاب بوده است. بر همین اساس کتابش را به تهذیب اللغه نامگذاری کرده است.
نویسنده در جلد اول بعد از مقدماتی وارد متن کتاب می‌شود و
الفاظ را از
حروف حلقی شروع کرده و با حروف لبی و حروف بدون جایگاه (جوف) در جلد آخر به پایان می‌برد. ترتیب کتاب بر اساس حروف چنین است: (ع ح ه خ غ- ق ک- جش ض- صس ز- ط د ت- ظ ذ ث- ر ل ن- ف ب م- و ا ی). وی بعد از هر حرف ابتداء مضاعف آن حرف را یعنی واژه‌هایی که دو حرف از حروف آن مشابه باشد را ذکر می‌کند. سپس ابواب
ثلاثی صحیح و در ادامه
ثلاثی معتل و در مرحله بعد ابواب لفیف و در پایان ابواب رباعی را متذکر می‌شود.
مؤلف در این کتاب از شیوه اشتقاقی
خلیل بهره برده و آن را از نظر نوع چینش و نظام کلمات مانند «العین» خلیل مرتب نموده است؛ یعنی بر حسب ترتیب ابجد و الفبایی نیست؛ بلکه تحت تاثیر آواشناسی زبان سنسکریت، با توجه به حروف اصلی کلمه و بر طبق مخارج حروف و با محوریت حروف حلقی مرتب کرده است، و به بیرونی‌ترین آنها یعنی واژه‌های لبی ختم می‌گردد. او گونه‌های مختلف یک ماده را استخراج و الفاظ مستعمل و مهمل آن را جدا و معانی هر یک از مستعملات آن را بیان کرده است.
مثلا وقتی به ماده «عقش» می‌رسد همچون خلیل در «
العین » می‌گوید: «عقش، عشق، قشع، قعش، شقع» و سپس به بررسی این مطلب می‌پردازد که از میان این کلمات کدام یک از کلام عرب دارای معنا می‌باشند و کدام یک جایگاهی در کلام عرب ندارند و مهمل می‌باشند.
شباهت دیگری که بین «تهذیب اللغة» و «العین» دیده می‌شود، تقسیم بندی ویژه‌ای است که برای دسترسی به لغات در قالب باب‌های شش گانه انجام شده است یعنی کلمات بر اساس تعداد حروفشان در این شش باب جای گرفته‌اند؛
ثنایی مضاعف ،
ثلاثی معتل ،
لفیف ،
رباعی ،
خماسی و
ثلاثی صحیح.
تهذیب اللغة که در اواخر عمر ازهری تالیف شده، با آنکه از لحاظ ساختار و شیوه ی تدوین، همانند العین است، اما از لحاظ کثرت مواد و تعدد
روایات و شواهد لغوی و شعری و نیز استشهاد به
آیات قرآن و
احادیث نبوی بر آن برتری دارد. افزون بر این، توجه خاصی به شهرها و نامهای جغرافیایی در آن دیده می‌شود که زمان خود تازگی داشته است. از این رو تهذیب را در واقع روایت گسترده تر و مفصل تری از العین شمرده‌اند. علاوه بر آن ذکر و معرفی کلمات غیرعربی در این معجم بسیار دیده می‌شود؛ مثلا درباره کلمه (کوخ) می‌گوید: «الکوخ و الکاخ دخیلان فی العربیة».
با توجه به اهمیت این کتاب، بعضی از محققان، نوع چینش کلمات را تغییر داده و آن را بر اساس
حروف الفباء و با توجه به حروف اصلی کلمه مرتب کرده‌اند.
کتاب با مقدمه ی نسبتا مفصلی آغاز شده که حاوی چگونگی تشکیل و تدوین لغت نامه‌ها، منابعی که لغت نامه نویسان از آنها استفاده می‌کنند، همچنین اقسام لغت نامه‌های عربی قدیم و جدید است. در ادامه مقدمه‌ای در مورد لغت نامه «تهذیب اللغه» و در پایان مقدمه‌ای به قلم استاد عبدالسلام هارون که در آن زندگینامه مولف و علمائی که در این کتاب از آنها نام برده شده آمده است. در آخر نیز نسخ خطی کتاب و رموز تصحیح ذکر شده است.
در ابتدای جزء اول مقدمه‌ای از مولف آمده است که مانند دیگر قاموس نویسان بزرگ، حاوی بحثی تاریخی درباره ی زبان عرب و تکوین علم لغت و منابع مهم لغوی است. این مباحث هم برای شناخت منابع و شیوه ی
نقد و بررسی ازهری و هم برای آشنایی با آراء لغوی و زبان شناختی او، ضروری است. او پس از بیان اهمیت
علم لغت در شناخت قرآن و
سنت نبوی و اشاره به احساس نیاز عربها به شناخت زبان و لغت خویش پس از رحلت
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم از وسعت این زبان و کثرت واژه‌های آن سخن می‌گوید و پس از آن به گرفتاری خویش به دست
قرمطیان سخن گفته و در ادامه فهرستی که شامل چند طبقه از مولفانی که به زعم او درخور اعتمادند به دست می‌دهد. سپس نوبت به مولفانی می‌رسد که کتابهای خود را از مطالب درست و نادرست انباشتند و در خور اعتماد نیستند نام می‌برد و با ذکر نام برخی از آنان به سختی بر ایشان و آثارشان می‌تازد. در میان این مولفان، لیث بن مظفر، جاحظ،
ابن قتیبه و
ابن درید از همه مشهورترند. بخش آخر مقدمه ازهری به شرح ساختار کتاب و شیوه ی تنظیم کلمات در آن اختصاص یافته است.
دو باب القاب الحروف و مدارجها، و باب احیاز الحروف اولین ابواب کتاب است. در این دو باب به جایگاه اداء حروف و نامگذاری بر اساس اداء حروف بوسیله زبان و یا بوسیله لب و حلق اشاره شده است. بعض از حروف مثل همزه و یاء و واو که جایگاهی ندارند و در هوا تلفظ می‌شوند را جوف می‌گوید. سپس اقسام کلمات از حیث
ثلاثی، رباعی و خماسی، معتل و اقسام آن مورد بررسی قرار گرفته است.
اولین حرفی که لغات آن ذکر شده حرف عین است که در چند بخش بیان شده است.
الف- ابواب مضاعف من العین، ابواب
الثلاثی الصحیح من حروف العین: در این قسمت به واژه‌هایی که
ثلاثی بوده حروف عله نداشته و تکرار حرف نیز نداشته باشد می‌پردازد و هشت باب را شامل می‌شود.
در تتمه ابواب
ثلاثی صحیح از حرف عین که در جلد دوم و سوم کتاب آمده است چنین دسته بندی وجود دارد:
ب- کتاب
الثلاثی المعتل من حرف العین، در این باب به واژه‌هایی که یکی از حروف اصلی آن (واو، یاء، همزه) باشد ذکر شده است.
ت- باب لفیف العین، واژه‌هایی که دو حرف از حروف آن از
حروف معتل باشد: مانند عوی.
ث- کتاب الرباعی من حرف العین، واژه‌هایی که حروف اصلی آن چهار حرف باشد و در آن حرف عین باشد.
ج- باب خماسی حرف العین، که واژه‌هایی که پنج حرف اصلی را دارا باشند مشروط به اینکه حرف عین در آن باشد. مولف قائل است که فقط اسامی در این باب جای می‌گیرند و جایی برای افعال در این باب نیست.
در سایر مجلدات کتاب نیز به ترتیب واژه‌های سایر
حروف بررسی شده است.
در پایان هر جلد نیز اسلوب مولف در تدوین کتاب رادیده می‌شود.
در انتهای اثر فهرست الفبایی
الفاظ کتاب ارائه شده است.
نرم افزار قاموس، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
