تنقیح المناظر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تنقیح المناظر،
کتاب مهمی در نورشناسی از
کمال الدینِ فارسی (متوفی ۷۱۸) به
عربی نگاشته شده است.
عنوان
کامل آن تنقیح المناظر لذوی الابصار والبصائر است که در آن به مباحث رؤیت و نورشناسی پرداخته شده و از مهمترین
آثار علمی جهان اسلام به شمار می‌آید. این کتاب تنقیح و تفسیری بر کتاب المناظر
ابن هیثم، در هفت مقاله و با همان عنوانهاست.
کمال الدین در این هفت مقاله به ترتیب مباحثی چون رؤیت و
نور، ادراک، خطاهای بصری، انعکاس (مقاله های چهارم و پنجم و ششم) و انعطاف (شکست نور) را مورد بحث و آزمایش قرار داده است.
علاوه بر خلاصه و شرح انتقادی هفت مقاله ابن هیثم، تنقیح المناظر شامل این قسمتهاست: خاتمه‌ای بر مقاله هفتم کتاب المناظر در انعطاف نور، ذیلی در مبحث رنگین کمان (قوسِ قُزح) و لواحقی که شرحهای کوتاهی از سه رساله دیگر ابن هیثم، یعنی مقاله فی کیفیه الاظلال، مقاله فی صوره الکسوف و مقاله فی الضوء، است.
کمال الدین تنقیح المناظر را به توصیه استادش،
قطب الدین شیرازی (متوفی ۷۲۰)، تألیف کرده است.
وی در ساختار متن، آرای ابن هیثم را با واژه «قال» و نظریات خود را با «اقولُ» بیان کرده، با وجود این در بسیاری موارد نظرهای هر دو با هم آمیخته است.
مقدمه تنقیح المناظر تنها منبع اصلی زندگینامه علمی مؤلف است و علاوه بر آن، سند موثقی است در مورد چگونگی انتقال آثار و مباحث علمی و از این حیث اهمیت بسیار دارد. در این مقدمه
کمال الدین ضمن شرح طولانی و ارزنده‌ای درباره آغاز فعالیت خود در زمینه نورشناسی، صریحاً آورده که فرضیه های نادرست «بزرگان حکمت»، بویژه تصور تساوی زاویه های تابش، انعکاس، انعطاف و نفوذ، باعث
تحیر وی شده است. همچنین این عبارت از مقدمه تنقیح المناظر به لحاظ تاریخی بسیار مهم است که قطب
الدین شیرازی در جوانی دو جلد کتاب قطور به نام مناظر، منسوب به ابن هیثم را در کتابخانه های فارس دیده و بعدها آن‌ها را از سرزمینهای دور دست برای شاگرد مشتاق خود فراهم آورده است.
طبق این عبارت در
زمان تألیف تنقیح المناظر (ح ۶۸۸) استفاده از کتاب المناظر ابن هیثم در سرزمینهای اسلامی محدود بوده، در حالی که در اروپای
قرون وسطا بسرعت و در بُعد وسیعی انتشار یافته، چندبار به لاتینی و ایتالیایی ترجمه شده و سپس جزو نخستین آثار چاپی
دوره رنسانس در دسترس دانشمندان اروپایی قرار گرفته است.
بنابر مطالب تنقیح المناظر،
کمال الدین آرای ابن هیثم را بی‌چون و چرا نپذیرفته، چنانکه در بحث مقایسه برخورد و پراکندگی نور، نظر ابن هیثم را رد کرده است. همچنین در برخی موارد مانند بحث اتاق تاریک، شکست نور در دو کره شفاف و جدولهای ضریب شکست نور (از
هوا به شیشه) نظریات ابن هیثم را بسط داده است
از دیگر جنبه های مهم کتاب تنقیح المناظر گستردگی دامنه موضوعی علم مناظر در آن است. چنانکه
کمال الدین در مبحث رؤیت، به
ضرورت به مباحثی چون نور، سایه، تاریکی، مرئی و نامرئی بودن و شعاعهای مربوطه (بدون گنجاندن مبحث آیینه های سوزان در گستره علم مناظر) پرداخته است.
تنقیح المناظر شامل مباحث علمی و شیوه های آزمایشی برجسته‌ای است که در همان زمان، دانشمندان اروپایی نیز ظاهراً بدون ارتباط مستقیم با آثار
کمال الدین به آن می‌پرداخته‌اند. مهمترین دستاورد علمی او در مبحث رنگین کمان است. وی در این مبحث، نه فقط در مفهوم سنّت ارسطویی (تصور عملکرد ابر به صورت آیینه مقعر)، بلکه در اتخاذ روش آزمایشی (تعبیه کره شیشه‌ای محتوی آب، نمونه قطره باران در
آسمان) تحول عمده‌ای پدید آورده است. برخی از پژوهشگران
عقیده دارند که
کمال الدین نظریاتش را درباره رنگین کمان از استادش
قطب الدین شیرازی اخذ کرده است. البته تردیدهایی نیز در این امر وجود دارد، ولی نمی‌توان نوآوری‌های
کمال الدین را
انکار کرد. آرای
کمال الدین و دانشمندان پیش از وی مانند
ابن سینا و قطب
الدین شیرازی در باره رنگین کمان، بارها با فرضیه های دیتریش (تئودوریک) فرایبرک (دانشمند آلمانی، متوفی ۱۰/۱۳۱۰) در این زمینه مقایسه شده است
کمال الدین و پیش از او ابن هیثم با رویکردی
کاملاً متفاوت با پیشینیان خود، علاوه بر مشاهده، به کمک «مهار» آزمایشها، نتایج مهمی در مورد نحوه عملکرد نور یا رنگین کمان به دست آورده‌اند، اما کارگاههای تجربی آن‌ها در خدمت اثبات و نفی فرضیه های موجود بوده نه کشف فرضیات جدید، مانند آنچه محور اصلی علوم تجربی بیکُنی (بر گرفته از نام فرانسیس بیکن، متوفی ۱۰۳۵/۱۶۲۶، رهبر فلسفی جنبش علمی
قرن هفدهم اروپا) شناخته می‌شود.
کتاب تنقیح المناظر ظاهراً به اروپا راه نیافته ولی در سرزمینهای اسلامی نفوذ بسیار داشته و بویژه به سبب انتشار محدود کتاب المناظر در قلمرو اسلامی، تا حدی جایگزین آن شده است. از تنقیح المناظر چندین نسخه خطی به جامانده است. این
اثر نخستین بار در دو جلد در حیدرآباد دکن (۱۳۴۷ـ ۱۳۴۸) و بر اساس نسخه کتابخانه لیدن هلند و سه نسخه از هندوستان چاپ و منتشر شده است و غلطهای بسیاری دارد. در ۱۴۰۴/۱۹۸۴ در قاهره نیز فقط جزء اول، با استفاده از کهنترین نسخه تنقیح المناظر (استنساخ در ۷۱۶)، تصحیح شده و انتشار یافته است.
از تنقیح المناظر خلاصه‌ای با عنوان کتاب البصائر فی علم المناظر به
قلم خود
کمال الدین تألیف شده که چون فاقد اثباتها و شکلهای اثر اصلی است، به نظر می‌رسد که بیش‌تر جنبه آموزشی داشته است. در میان چند نسخه خطی موجودِ کتاب البصائر، یک نسخه قدیمی و نفیس در کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری، به استنساخ یکی از شاگردان
کمال الدین، به نام حسین بن حسن شهنشاه سمنانی (حسینشاه منجم سمنانی)، وجود دارد که به سبب استناد به تاریخ
وفات مصنف در ۷۱۸ (به جای ۷۲۰ مکتوب در بسیاری از مراجع) اهمیت بسزایی دارد و در چند پژوهش جدید درباره
کمال الدین نیز آمده است.
از رسائلی که تحت تاثیر تنقیح المناظر نوشته شده می‌توان به اثر مهم تقی
الدین راصد با عنوان نور حدقه الابصار و نور حدیقه الانظار و همچنین ضیاءالبصایر اثر محمد کریم بن ابراهیم کرمانی (متوفی ۱۲۸۸) اشاره کرد که نشانه دامنه نفوذ تنقیح المناظر در دوره متأخر است.
کرمانی در مقدمه اثر فوق،
پس از تحسین کتاب تنقیح المناظر، نوشته است که مؤلف در مباحث مربوط به
طبیعیات در موارد زیادی به خطا رفته است. کرمانی به بحث مناظر بیش‌تر از دیدگاه طبیعیات فلسفی پرداخته است.
(۱) ابن هیثم، کتاب المناظر، المقالات ۱ـ۳: فی الابصار علی الاستقامه، چاپ عبدالحمید صبره، کویت ۱۴۰۴/۱۹۸۳.
(۲) ابوالقاسم قربانی، فارسی نامه: در شرح احوال و آثار
کمال الدین فارسی ریاضی‌دان و نورشناس ایرانی، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۳) محمدکریم بن ابراهیم کرمانی، مجموعه الرسائل، رساله ۱: ضیاءالبصایر فی المرایا و المناظر، کرمان (بی تا).
(۴) محمدبن حسن
کمال الدین فارسی، کتاب تنقیح المناظر لذوی الابصار و البصائر، حیدرآباد دکن ۱۳۴۷ـ ۱۳۴۸.
(۵) حسین معصومی همدانی، «حرف تازه ابن هیثم»، نشر دانش، سال ۳، ش ۶ (مهر و آبان ۱۳۶۲).
(۶) مصطفی نظیف، الحسن بن الهیثم: بحوثه و کشوفه البصریه، (قاهره) ۱۳۶۱ـ۱۳۶۲/ ۱۹۴۲ـ۱۹۴۳.
(۷) Dictionary of scientific biography، ed Charles Coulston Gillispie، New York: Charles Scribner's Sons، ۱۹۸۱، sv "Kama ¦l A l-D ¦ân Abu'l H ¤asan Muh ¤ammad Ibn A l-H ¤asan A l-Fجris ¦â" (by Roshdi Rashed).
(۸) Diof the Middle Ages، vol۹، edJoseph RStrayer، New York: Charles Scribner's Sons، ۱۹۸۷، sv "Optics، Islamic" (by Abdelhamid Sabra).
Euclid، The Arabic version of Euclid's Optics = Kita ¦b Uql ¦dis fi ikhtila ¦f al-mana ¦z ¤ir،
(۹) edited and translated with historical introduction and commentary by Elaheh Kheirandish، New York ۱۹۹۹.
(۱۰) Ibn Haytham، The optics of Ibn A l-Haytham، books I-III: On direct vision، edited and translated with introduction and commentary by Abdelhamid Sabra، London ۱۹۸۹.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تنقیح المناظر»، شماره۳۹۴۶.
