تلخیص‌المفتاح
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تلخیص المفتاح ، یکی از کتابهای مهم در معانی و بیان و بدیع از
خطیب قزوینی که خلاصه بخش سوم کتاب مفتاح العلوم
سکاکی می باشد.
تلخیص المفتاح، کتابی در
معانی و
بیان و
بدیع به عربی از
محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی (متوفی ۷۳۹). این کتاب خلاصه بخش سوم کتاب مفتاح العلوم
ابویعقوب یوسف سکاکی (متوفی ۶۲۶) است.
خطیب گفته است که چون
علم بلاغت و توابع آن از شریفترین و دقیقترین دانشها و بخش سوم کتاب
مفتاح العلوم از بهترین نوشته‌ها در این باب است و از طرفی این کتاب از حشو و تعقید خالی نیست، بر آن شده تا آن را با ترتیبی سهل تلخیص کند و بر آن مطالبی بیفزاید که در جای دیگر بدانها تصریح‌نشده است
خطیب در مقدمه تلخیص المفتاح
فصاحت و
بلاغت را تعریف و به مرز میان آن دو اشاره کرده، سپس در سه بخش («فن») به
علم معانی و بیان و بدیع پرداخته است:
بخش اول در
علم معانی و در هشت باب است، مشتمل بر بحث اِسناد،
مسندٌالیه ،
مسند ، متعلقات فعل، قصر، انشا، فصل و وصل،
ایجاز و
اطناب و
مساوات
بخش دوم در
علم بیان است و در آن اقسام
تشبیه ،
استعاره و
کنایه مطرح شده است
بخش سوم در
علم بدیع و صنایع بدیعی است.
کتاب با بحث درباره سرقات شعری
و ابتدا و تخلص و انتها به پایان رسیده است
خطیب در تلخیص المفتاح برخی جابجاییها را اعمال کرده است، برای نمونه سکّاکی مبحث مجاز عقلی را در علم بیان آورده
ولی خطیب آن را در علم معانی
مطرح کرده است. تلخیص المفتاح در ۱۲۳۰/ ۱۸۱۵ در کلکته و در ۱۲۶۰ در آستانه (استانبول) و ۱۳۰۲ در بیروت و سپس در مصر به چاپ رسیده‌است
خطیب در کتاب دیگر خود، الایضاح
با استفاده از نظریات
شیخ عبدالقاهر جرجانی در دو کتاب
دلائل الاعجاز و
اسرار البلاغة ، شرحی بر تلخیص المفتاح خود نوشته و کتاب جامعی در علوم بلاغی پدید آورده است.
تلخیص المفتاح ــ که شهرت خطیب قزوینی مدیون آن است
ــ به جهت حُسن ترتیب و ایجاز از دیرباز موردتوجه بوده و شرحها و حاشیه های فراوانی بر آن نگاشته شده است.
ظاهراً قدیمترین شرح را، پس از شرح مؤلف،
محمدبن مظفر خلخالی (متوفی ۷۴۵) با عنوان مفتاح تلخیص المفتاح نوشت.
از مفصّل ترین شرحهای آن، شرح
سعدالدین مسعود تفتازانی به نام مطوّل است. شرحی نیز به فارسی از
مولی ' هادی فرزند
مولی '
صالح مازندرانی بر تلخیص المفتاح نوشته شده است.
از جدیدترین شرحهای آن شرح
عبدالرحمان برقوقی است که در ۱۳۲۲ به چاپ رسیده است.
شواهد شعری تلخیص المفتاح جداگانه شرح شده است
از جمله کتابی با عنوان معاهدالتنصیص علی شواهد التلخیص از
عبدالرحیم بن احمد عبادی عباسی (متوفی ۹۶۳) که در آن، معانی ابیات و شرح حال گویندگان آن‌ها آمده و در ۱۲۷۴ در بولاق مصر چاپ شده است.
تلخیص المفتاح، چندبار خلاصه شده و برخی از این خلاصه‌ها به چاپ رسیده است.
چندبار نیز به نظم کشیده شده است
مشهورترین این منظومه ها، منظومه
جلال الدین عبدالرحمان سیوطی (متوفی ۹۱۱) با عنوان عقودالجُمان فی المعانی و البیان است که خود سیوطی شرحی بر آن نگاشته با عنوان حلّ عقود الجُمان، که در ۱۲۹۳ در بولاق به چاپ رسیده است.
(۱)آقابزرگ طهرانی،الذریعه.
(۲)حاجی خلیفه.
(۳)محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، الایضاح فی علوم البلاغة: المعانی و البیان و البدیع، بیروت .
(۴)محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، تلخیص المفتاح، مصر .
(۵)سرکیس.
(۶)یوسف بن ابی بکر سکّاکی، مفتاح العلوم، قاهره ۱۳۵۶/۱۹۳۷.
(۷)شوقی ضیف، البلاغة تطور و تاریخ، قاهره ۱۹۷۶.
(۸)ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاءالقنوع بما هو مطبوع، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تلخیص المفتاح»، شماره۳۸۳۰.
