تفسیر فرات کوفی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تفسیر فُرات کوفی، تفسیری روایی به عربی از ابوالقاسم فرات بن ابراهیم بن فرات کوفی،
محدّث و
مفسر شیعی (زنده در ۳۰۷) بود.
از آنجا که این تفسیر از کهن‌ترین تفاسیر
تاریخ اسلام و بالاخص
شیعه می‌باشد، در معرفی این تفسیر، معمولا به قدمت و تقدم آن توجه می‌شود. هم چنین شخصیت مؤلف «ابراهیم بن فرات کوفی» نیز به سبب ذکر در
کتب رجالی، بیش از خود کتاب مورد توجه قرار گرفته است چه این که وی، استاد روایات و
احادیث بوده و خود نیز شیوخ فراوان روایی دارد. (ر. ک ادامه ی مقاله) این دو علت منجر شده است که ارزش علمی و تفسیری کتاب در هاله‌ای از مهجوریت قرار گیرد، لذا شایسته به نظر می‌رسد که به خود تفسیر بیشتر توجه شود.
هر چند که صفحات تاریخ، اطلاع اندکی از سرگذشت مولف و دیدگاه فکری و اعتقادی وی در اختیار دارد و برای تحقیق بیشتر می‌بایست به آثار وی و مهمتر از همه به کتاب تفسیرش، پناه برد!
فرات این
تفسیر را بر اساس ترتیب سوره‌ها تنظیم کرده، اما بر خلاف مفسران متقدم شیعی همچون قمی و
عیّاشی تنها آیاتی را بر گزیده است که در
شأن نزول و تفسیر یا
تأویل قریب و بعید آنها، روایتی درباره تعالیم و اعتقادات شیعی از
ائمه شیعه علیهم‌السلام یا
صحابه و برخی
تابعین در دست داشته است.
روش
مفسر در نقل اسامى روات و
مشایخ حدیثى خود گزیده گویى و اشاره است. در این
تفسیر، جز نقل
حدیث، کلامى از مؤلف در توضیح آن روایات یا نقد وجود ندارد و نکته و یا
تعلیقه‌ای افزوده نشده است.
سرآغاز کتاب با مقدمه‌اى درباره جایگاه اهل بیت علیهم السلام در تفسیر و
فضیلت آن شروع مى گردد. آن گاه مؤلف روایات تفسیری و تطبیقى و تأویلى را که عمدتاً در باب
اهل بیت علیهم السلام است، نقل مى کند. بنابراین عمده گزینش این
روایات، چه در توضیح و تبین آیات و چه در منطبق کردن آیات به
امیرمؤمنان و اهل بیت علیهم السلام ، با جهت گیرى کلامى است، این کتاب مدتى پس از تألیف از حضور در مجامع و کتابخانه‌ها مخفى بود; تا اینکه مرحوم
علامه مجلسی به آن دسترسى پیدا مى کند و
روایات وى را در کتاب خود
بحارالانوار نقل مى کند.
رجالیون متقدم شیعه همچون
کَشّی و
نَجاشی و
شیخ طوسی، و متأخرانی چون
ابن داوود و
علامه حلّی و
محمد بن علی اردبیلی، در باره ابوالقاسم فرات هیچ اطلاعی نداده‌اند.
با وجود این، از
زیدیه ابوعبداللّه علوی شجری (متوفی ۴۴۵) به واسطه محمد بن حسن بن احمدبن ولید، از مشایخ
صدوق، در کتاب
فضل زیارة الحسین،
از
اهل سنّت عبیداللّه بن عبداللّه حسکانی در
شواهد التنزیل (جاهای متعدد) از تفسیر او نقل کرده‌اند.
حتی محدّثانی چون
حسن بن
محمدبن سعید هاشمی و
علی بن بابویه قمی از تفسیر فرات کوفی برای شیخ صدوق روایت کرده‌اند.
نام وی در اسناد برخی روایات
سید بن طاووس نیز آمده است.
اگرچه تفسیر فرات در برخی جوامع تفسیری شیعی و سنّی پس از خود حضوری کمرنگ داشته و نام فرات در کتب تراجم و رجال کهن شیعی نیامده است، از قرن چهارم به بعد محدّثانی چون
محمدبن حسن حرّ عاملی و
مجلسی وی و تفسیرش را معتمَد دانسته و از آن روایت کرده‌اند.
در آثار کسانی چون
قاضی سعید قمی،
مشهدی قمی صاحب
تفسیر کنزالدقائق،
مولی ابوالحسن شریف صاحب
تفسیر مرآت الانوار، و
فیض کاشانی نیز نشانه‌های رجوع به تفسیر فرات وجود دارد.
مجلسی در
بحارالانوار او را به دلیل هماهنگی روایاتش با احادیث معتبر امامیه، موثق دانسته است، مامقانی
نیز پس از اشاره به این سخن مجلسی و دیگران، فرات را امامی و روایات وی را در بالاترین درجه حُسن دانسته است، خوانساری
هم سخنی به همین مضمون آورده است.
نسخه‌های موجود از تفسیر فرات، به روایت ابوالخیر
مقدادبن علی حجازی از
ابوالقاسم عبدالرحمان علوی از فرات است.
مقدمه این تفسیر نوشته فرات نیست و عبارت «الشیخ
الفاضل استاد المحدثین فی زمانه» که ابوالقاسم علوی درباره مؤلف کتاب گفته است، جایگاه علمی فرات را در زمان خودش نشان می‌دهد.
، در نسخه خطی مدرسه
فیضیه قم، راوی تفسیر پدر
شیخ صدوق معرفی شده که سهو می‌نماید.
با اینهمه، نسبتِ کوفی او، اسامی مشایخ و شاگردان او و محتوای تفسیر موجودش مهمترین منبع برای تعیین حدود زمانی زندگیش و پی بردن به روش و دیدگاههای تفسیری وی است.
برخی متأخران، با توجه به ختم روایات این تفسیر به
امام رضا علیه‌السلام، فرات را در شمار اصحاب آن حضرت، یا
امام جواد و گاه
امام هادی علیهماالسلام دانسته‌اند.
اما سند برخی از روایات این تفسیر به کسانی باز می‌گردد که یکصد سال پس از وفات ایشان درگذشته‌اندر و خود فرات نیز در اوایل قرن چهارم (۳۰۷) زنده بوده است، با توجه به اسناد روایات این تفسیر، فرات باید از علمای نیمه دوم قرن سوم و اوایل قرن چهارم باشد.
برخی مشایخ فرات در روایات تفسیرش عبارت‌اند از:
حسین بن سعید کوفی اهوازی (متوفی ۲۵۰) از اصحاب
امام رضا و امام جواد و امام هادی علیهم‌السلام،
جعفر بن
محمدبن مالک فزاری (متوفی ۳۰۰) و
عبیدبن کثیر عامری (متوفی ۲۹۴).
در باره زیدی یا عامی بودنِ برخی از این مشایخ سخن رفته است، از جمله درباره
فضل بن یوسف قصبانی،
محمدبن منصور مرادی، محدّث زیدی نیمه اول قرن سوم و
حسین بن حکم حِبَری (متوفی ۲۸۶) صاحب
تفسیر حبری برخی با توجه به همین اسانید زیدی، و نیز عدم تصریح فرات به
دوازده امام علیهم‌السلام و وجود روایتی از
زیدبن علی در اختصاص
عصمت به پنج تن
آل عبا در این تفسیر، احتمال داده‌اند که فرات هنگام نوشتن تفسیر زیدی بوده است.
روایات فرات از صادقین و امام رضا علیهم‌السلام
و وجود روایات متعدد دالّ بر خروج قائم یا
مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف
و نیز روایاتی درباره سرچشمه نورانی
ائمه علیهم‌السلام ــ که بر خلاف دیدگاههای
زیدیه در این باره است ــ احتمال زیدی بودن فرات را ضعیف می‌کند؛ در عین حال گرایش فرات را به اعتقادات زیدیه نمی‌توان از نظر دور داشت.
برخی همین مسلک خاص اعتقادی مصنف- و یا حداقل اعتنا و اهتمام وی به نقل این گونه از اخبار- را دلیل مهجوریت «کتاب» بر شمرده‌اند، چه اینکه «
امامیه» و «اهل سنت» از این گونه اقوال به شدت پرهیز دارند. گذشته از این، آرا و اقوال «زیدیه» در جهان اسلام به اندک طرفداری و پیروی دچار شده است. (ابو القاسم فرات بن ابراهیم بن فرات کوفی، المقدمة، ص۱۱)
اندکی شرح حال و روایات مولف در میان
امامیه، با کثرت اخبار وی در کتابهای «زیدیه» جبران شده است و به وفور در مجامع روایی آنها از «ابو القاسم فرات بن ابراهیم بن فرات کوفی» ذکری به میان آمده است. همانند کتاب «
نسمات الاسحار» که فرهنگ رجالی زیدیه است و یا در کتاب «
فضل زیارة الحسین» تالیف ابو عبدالله علوی شجری زیدی کوفی (متوفی به سال ۴۴۵ ق).
جز این نظریه، وجود روایات ابو القاسم فرات بن ابراهیم بن فرات کوفی در کتابهای معتبر امامیه، برخی را متقاعد کرده است که وی امامی مسلک بوده و یا حداقل در برهه‌ای از زندگی اش امامی و زیدی بوده است.
فرات این تفسیر را بر اساس ترتیب
سوره ها تنظیم کرده، اما بر خلاف مفسران متقدم شیعی همچون قمی و عیّاشی
تنها آیاتی را بر گزیده است که در
شأن نزول و تفسیر یا تأویل قریب و بعید آنها، روایتی در باره تعالیم و اعتقادات شیعی از
ائمه شیعه علیهم‌السلام یا
صحابه و برخی
تابعین در دست داشته است.
تفسیر، با مقدمه ی کوتاهی آغاز می‌شود سپس با جمله ی «اما بعد هذا تفسیر آیات القرآن مروی عن الائمة علیهم السلام» به ۹ روایت در معرفی قرآن می‌پردازد. طبق ترقیم مصحح محترم کتاب، تفسیر فرات دارای ۷۷۷ روایت می‌باشد. کتاب (با اندکی آشفتگی) به ترتیب فعلی سوره‌ها تنظیم شده است، بدون اینکه در تفسیر آیات ترتیبی رعایت شده باشد. برخی از سوره‌ها هم تفسیر نشده‌اند: الدخان، التغابن، نوح، المزمل، الانفطار، البروج، الطارق، الاعلی، العلق، القارعة، الهمزة، الفیل، قریش، الماعون و المسد. اکثر روایات نقل شده در تفسیر، ناظر به مقام والای
اهلبیت علیهم‌السّلام می‌باشد و در این میان، «
ولایت حضرت
امیرالمؤمنین علیه‌السّلام » بیش از دیگران مورد توجه قرار گرفته است. البته این اهتمام بیشتر به
پنج تن آل عبا منعطف است و با توجه به گرایش احتمالی مولف به
زیدیه، تا
امام سجاد علیه‌السّلام نیز کاملا مشهود است ولی در مورد سایر امامان علیهم‌السّلام حجم روایات بسیار اندک می‌نماید.
این تفسیر به علل پیشگفته، کمتر در مجامع روایی و تفسیری امامیه مطرح بوده است. تا قبل از مرحوم مجلسی در کتاب
بحار الانوار، چندان اعتنایی به این تفسیر نبود. ابو القاسم، عبید الله بن عبدالله بن احمد حسکانی معروف به
حاکم حسکانی و مولف کتاب «
شواهد التنزیل» تنها کسی است که فراوان از تفسیر فرات نقل می‌کند.
غیر از مرحوم مجلسی،
شیخ حر عاملی در «
وسایل الشیعة»،
شیخ صدوق در «
علل الشرایع» و «
عیون اخبار الرضا» و «
فضایل الاشهر الثلاثة» و «
کمال الدین (یا اکمال الدین)» و «
معانی الاخبار»،
سید عبد الکریم بن طاووس در «
فرحة الغری»،
قطب الدین راوندی در «
قصص الانبیاء » و
سید بن طاووس در «
مهج الدعوات» و «الیقین» از ابو القاسم فرات بن ابراهیم بن فرات کوفی و یا تفسیرش نقل می‌کنند.
کتاب را ابو الخیر، مقداد بن علی حجازی مدنی از ابو القاسم، عبد الرحمن بن محمد بن عبد الرحمن حسینی (یا حسنی) از فرات نقل کرده است.
مشکل حذف
اسانید کتاب و ذکر آن در برخی نسخ، از معضلات تصحیح آن به شمار می‌رود، به حدی که می‌بایست دو کتاب به نام تفسیر فرات پنداشت، یکی اصل کتاب با اسانید و راویان و دیگری گزیده‌ای از تفسیر!
علامه مجلسی در
بحار الانوار : و تفسیر فرات و ان لم یتعرض الاصحاب لمؤلفه بمدح و لا قدح لکن کون اخباره موافقة لما وصل الینا من الاحادیث المعتبرة و حسن الضبط فی نقلها مما یعطی الوثوق بمؤلفه و حسن الظن به و قد روی الصدوق رحمه الله عنه اخبارا بتوسط الحسن بن محمد بن سعید الهاشمی و روی عنه الحاکم ابو القاسم الحسکانی فی شواهد التنزیل و غیره
رجالیون متقدم شیعه همچون
کَشّی و
نَجاشی و
شیخ طوسی ، و متأخرانی چون
ابن داوود و
علامه حلی و
محمد بن علی اردبیلی ، در باره ابوالقاسم فرات هیچ اطلاعی نداده اند.
با وجود این، از
زیدیه ابوعبداللّه علوی شجری (متوفی ۴۴۵) به واسطه
محمد بن حسن بن احمد بن ولی د، از مشایخ صدوق، در کتاب
فضل زیارة الحسین،
از اهل سنّت
عبیداللّه بن عبداللّه حسکانی در شواهد التنزیل از تفسیر او نقل کرده اند.
حتی محدّثانی چون
حسن بن محمد بن سعید هاشمی و
علی بن بابویه قمی از تفسیر فرات کوفی برای
شیخ صدوق روایت کرده اند.
در استاد نام وی در اسناد برخی روایات
سید بن طاووس نیز آمده است.
با اینهمه، نسبتِ کوفی او، اسامی مشایخ و شاگردان او و محتوای تفسیر موجودش مهمترین منبع برای تعیین حدود زمانی زندگیش و پی بردن به روش و دیدگاههای تفسیری وی است.
برخی متأخران، با توجه به ختم روایات این تفسیر به
امام رضا علیه‌السلام، فرات را در شمار اصحاب آن حضرت، یا
امام جواد و گاه
امام هادی علیهماالسلام دانسته اند.
اما سند برخی از روایات این تفسیر به کسانی باز می‌گردد که یکصد سال پس از وفات ایشان درگذشته اند. خود فرات نیز در اوایل قرن چهارم (۳۰۷) زنده بوده است. با توجه به اسناد روایات این تفسیر، فرات باید از علمای نیمه دوم قرن سوم و اوایل قرن چهارم باشد.
برخی مشایخ فرات در روایات تفسیرش عبارت‌اند از:
حسین بن سعید کوفی اهوازی (متوفی ۲۵۰) از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادی علیهم‌السلام،
جعفر بن محمد بن مالک فزاری (متوفی ۳۰۰) و
عبید بن کثیر عامری (متوفی ۲۹۴).
در باره
زیدی یا عامی بودنِ برخی از این مشایخ سخن رفته است، از جمله در باره
فضل بن یوسف قصبانی ،
محمد بن منصور مرادی ، محدّث زیدی نیمه اول قرن سوم و
حسین بن حکم حِبَری (متوفی ۲۸۶) صاحب تفسیر حبری.
برخی با توجه به همین اسانید زیدی، و نیز عدم تصریح فرات به
دوازده امام علیهم‌السلام و وجود روایتی از زید بن علی در اختصاص عصمت به پنج تن آل عبا در این تفسیر، احتمال داده‌اند که فرات هنگام نوشتن تفسیر زیدی بوده است.
روایات فرات از
صادقین و امام رضا علیهم‌السلام
و وجود روایات متعدد دالّ بر خروج
قائم یا
مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف
و نیز روایاتی در باره سرچشمه نورانی ائمه علیهم‌السلام ــ که بر خلاف دیدگاههای
زیدیه در این باره است ــ احتمال زیدی بودن فرات را ضعیف می‌کند؛ در عین حال گرایش فرات را به اعتقادات زیدیه نمی‌توان از نظر دور داشت.
اگرچه تفسیر فرات در برخی جوامع
تفسیری شیعی و سنّی پس از خود حضوری کمرنگ داشته و نام فرات در کتب تراجم و رجال کهن شیعی نیامده است، از قرن چهارم به بعد محدّثانی چون
محمد بن حسن حر عاملی و
مجلسی وی و تفسیرش را معتمَد دانسته و از آن روایت کرده اند. در آثار کسانی چون
قاضی سعید قمی ،
مشهدی قمی صاحب تفسیر کنزالدقائق،
مولی ابوالحسن شریف صاحب تفسیر مرآت الانوار، و
فیض کاشانی نیز نشانه های رجوع به تفسیر فرات وجود دارد.
مجلسی در
بحارالانوار او را به دلیل هماهنگی روایاتش با
احادیث معتبر
امامیه ،
موثق دانسته است.
مامقانی نیز پس از اشاره به این سخن مجلسی و دیگران، فرات را امامی و روایات وی را در بالاترین درجه حُسن دانسته است. خوانساری
هم سخنی به همین مضمون آورده است.
نسخه های موجود از تفسیر فرات، به روایت
ابوالخیر مقداد بن علی حجازی از
ابوالقاسم عبدالرحمان علوی از فرات است. مقدمه این تفسیر نوشته فرات نیست و عبارت «الشیخ
الفاضل استاد المحدثین فی زمانه» که ابوالقاسم علوی در باره مؤلف کتاب گفته است، جایگاه علمی فرات را در زمان خودش نشان می‌دهد.
در نسخه خطی
مدرسه فیضیه قم ، راوی تفسیر
پدر شیخ صدوق معرفی شده که سهو می‌نماید.
غالب روایات این تفسیر با حذف سلسله سند، به تعبیر «مُعَنعَن» آمده است.
غالب روایات این تفسیر با حذف سلسله
سند، به تعبیر «
مُعَنعَن » آمده است؛
داوری تنها ۱۲۰ روایت مُسند یافته است.
برخی، با توجه به مسند بودن این روایات در نقل
حسکانی در
شواهدالتنزیل و با دقت در تاریخ
کتابت نسخه‌های خطی که همگی از قرن دهم به بعد است، احتمال داده‌اند که سلسله اسانید بین
قرن پنجم تا دهم حذف شده باشد.
تفسیر فرات نخستین بار در ۱۳۵۴ در نجف به اهتمام و مقدمه
شیخ محمدعلی غروی اردوبادی چاپ شد. این چاپ که در قم نیز افست شده است، ۷۶۶ حدیث دارد.
همچنین این تفسیر در ۱۴۱۰ در تهران به تصحیح محمدکاظم، با ۷۷۵ حدیث، چاپ شد.
این تفسیر چندین بار با تصحیحات مختلف به طبع رسیده است:
- با تصحیح محمد کاظم،
وزارت ارشاد اسلامی ، تهران ۱۳۶۹ ش، در ۷۲۰ صفحه،
- با تصحیح محمد علی اردوبادی، مطبعه ی حیدریه،
نجف اشرف ۱۳۵۴ ش، در ۲۲۴ صفحه،-؟، مکتبه ی داوری، قم بی تا،
-؟، نشر ضیاء القرآن، لاهور پاکستان بی تا (شیخ محمد حسین بکائی، ج۶، ص۲۳۹۳) ،
علیرغم اهمیت این کتاب در تفسیر و روایات، کمتر مورد توجه مترجمان قرار گرفته است:
- ترجمه ی اردو: مولانا ملک محمد شریف (م ۱۹۸۳ م)، مکتبة السجاد، ملتان پاکستان ۱۳۹۸ ق،
- ترجمه ی اردو: همو، انتشارات منظور پرنتینک، ملتان پاکستان بی تا (شیخ محمد حسین بکائی، ج۶، ص۲۳۹۳) ،،
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نوابغ الرُّواة فی رابعة المئات، چاپ علی نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۰/ ۱۹۷۱.
(۳) امین، اعیان‌الشیعه.
(۴) محمدمحسن بکائی، کتابنامه بزرگ قرآن کریم، تهران ۱۳۷۴ ش ـ.
(۵) حسین بن حکم حبری، تفسیر الحبری، چاپ محمدرضا حسینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
(۶) حرّ عاملی، وسائل‌الشیعه.
(۷) عبیداللّه بن عبداللّه حسکانی، شواهدالتنزیل لقواعدالتفضیل، چاپ محمدباقر محمودی، تهران ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
(۸) خوانساری، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع.
(۹) خوئی، معجم رجال الحدیث.
(۱۰) مسلم داوری، اصول علم الرجال، قم ۱۴۱۶.
(۱۱) حسن صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، (بغداد ۱۳۷۰)، چاپ افست تهران.
(۱۲) محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۸۱.
(۱۳) محمد بن علی علوی شجری،
فضل زیارة الحسین (علیه‌السلام)، چاپ احمدحسینی، قم ۱۴۰۳.
(۱۴) فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، چاپ محمدعلی غروی اوردبادی، نجف ۱۳۵۴، چاپ افست قم).
(۱۵) فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، چاپ محمدکاظم، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۱۶) عباس قمی، فوائد الرضویه: زندگانی علمای مذهب شیعه، تهران (۱۳۲۷ ش).
(۱۷) عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ سنگی نجف ۱۳۴۹ـ۱۳۵۲.
(۱۸) عبداللّه موحدی محب، «نگاهی به تفسیر فرات کوفی»، آینه پژوهش، سال ۱۰، ش ۶ (بهمن ـ اسفند ۱۳۷۸).
(۱۹) مجلسی، بحار الانوار.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تفسیر فرات کوفی»، شماره۳۷۱۶. سایت اندیشه قم نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
