تضرع (قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تضرّع یعنی اظهار
ذلت و
خشوع و در برخى
روایات به معناى حرکت دادن انگشت سبابه دست راست به سمت چپ و راست آمده است.
تضرع از «ضرع» به معنای اظهار ذلت و
ضعف است.
هنگامی که بر
انسان مصیبتی وارد می‌شود در آغاز به صورت پنهانی نجات خود را از
خدا می‌خواهد؛ اما با شدت یافتن مصیبت و ظهور آثار ناامیدی و انقطاع از اسباب بدون نگرانی از اطلاع دیگران به صورت علنی و آشکار خداوند را می‌خواند و این همان تضرع است که در برخی
آیات در مقابل «خفیه» قرار گرفته است.
در این مدخل از واژه «
جئر»، «ضرع» و مشتقات آن استفاده شده است.
تضرع
یونس علیه‌السّلام به درگاه الهی، موجب قرار گرفتن او در زمره
صالحان بوده است.
فاصبر لحکم ربک ولا تکن کصاحب الحوت اذ نادی وهو مکظوم• فاجتبـه ربه فجعله من الصــلحین.اکنون که چنین است صبر کن و منتظر فرمان پروردگارت باش، و مانند صاحب
ماهی (= یونس) مباش (که در تقاضای مجازات قومش عجله کرد و گرفتار مجازات ترک اولی شد) در آن زمان که با نهایت اندوه خدا را خواند. •ولی پروردگارش او را برگزید و از صالحان قرار داد!
تضرع در سختیها و مشکلات، موجب مصونیت از
عذاب ناگهانی می شود.
ولقد ارسلنا الی امم من قبلک فاخذنـهم بالباساء والضراء لعلهم یتضرعون• فلما نسوا ما ذکروا به... اخذنـهم بغتة...ما به سوی امتهایی که پیش از تو بودند، (پیامبرانی) فرستادیم؛ (و هنگامی که با این پیامبران به مخالفت برخاستند،) آنها را با شدّت و رنج و ناراحتی مواجه ساختیم؛ شاید (بیدار شوند و در برابر حق،) خضوع کنند و تسلیم گردند! •(آری،) هنگامی که (اندرزها سودی نبخشید، و) آنچه را به آنها یادآوری شده بود فراموش کردند، درهای همه چیز (از نعمتها) را به روی آنها گشودیم؛ تا (کاملا) ً خوشحال شدند (و دل به آن بستند)؛ ناگهان آنها را گرفتیم (و سخت مجازات کردیم)؛ در این هنگام، همگی مأیوس شدند؛ (و درهای امید به روی آنها بسته شد). (مقصود از موصول «ما ذکروا» براساس ظاهر آیه، تضرع است و مفهوم جمله «اخذناهم بغتة» به دنبال تضرع، این است که اگر تضرع می‌کردند به عذاب ناگهانی دچار نمی‌شدند.)
وما ارسلنا فی قریة من نبی الا اخذنا اهلها بالباساء والضراء لعلهم یضرعون• ثم بدلنا مکان السیئة الحسنة حتی عفوا و قالوا قد مس ءابآءنا الضراء والسراء فاخذنـهم بغتة وهم لایشعرون.و ما در هیچ شهر و آبادی پیامبری نفرستادیم مگر اینکه اهل آن را به ناراحتیها و خسارتها گرفتار ساختیم؛ شاید (به خود آیند، و به سوی خدا) بازگردند و تضرع کنند!•سپس (هنگامی که این هشدارها در آنان اثر نگذاشت)، نیکی (و فراوانی نعمت و رفاه) را به جای بدی (و ناراحتی و گرفتاری) قرار دادیم؛ آنچنان که فزونی گرفتند، (و همه‌گونه
نعمت و برکت یافتند، و مغرور شدند،) و گفتند: «(تنها ما نبودیم که گرفتار این مشکلات شدیم؛) به پدران ما نیز ناراحتیهای جسمی و مالی رسید.» چون چنین شد، آنها را ناگهان (به سبب اعمالشان) گرفتیم (و مجازات کردیم)، در حالی که نمی‌فهمیدند.
.این آیات که بعد از ذکر سرگذشت جمعى از پیامبران بزرگ مانند
نوح و
هود و
صالح و
لوط و
شعیب ، و پیش از پرداختن به سرگذشت
موسی بن عمران آمده ، اشاره به چند اصل کلى است که در همه ماجراها حکومت مى کند، اصولى که اگر در آن بیندیشیم پرده از روى حقایقى پر ارزش که تماس با زندگى همه ما دارد برخواهد داشت .
ولقد اخذنـهم بالعذاب فما استکانوا لربهم وما یتضرعون• حتی اذا فتحنا علیهم بابـا ذا عذاب شدید اذا هم فیه مبلسون.ما آنها را به
عذاب و بلا گرفتار ساختیم (تا بیدار شوند)، امّا آنان نه در برابر پروردگارشان تواضع کردند، و نه به درگاهش تضرّع می‌کنند!•(این وضع همچنان ادامه می‌یابد) تا زمانی که دری از عذاب شدید به روی آنان بگشاییم، (و چنان گرفتار می‌شوند که) ناگهان بکلّی مأیوس گردند.
دعا همراه با تضرع در هنگام دشواریها، سبب نجات انسان از سختیها می گردد که در
قرآن هم خداوند می فرماید:
قل من ینجیکم من ظـلمـت البر والبحر تدعونه تضرعـا وخفیة لئن انجـنا من هـذه... • قل الله ینجیکم منها ومن کل کرب....بگو: «چه کسی شما را از تاریکیهای خشکی و
دریا رهایی می‌بخشد؟ در حالی که او را با حالت تضرع (و آشکارا) و در پنهانی می‌خوانید؛ (و می‌گویید:) اگر از این (خطرات و ظلمتها) ما را رهایی می‌بخشد، از شکرگزاران خواهیم بود.» •بگو: «خداوند شما را از اینها، و از هر مشکل و ناراحتی، نجات می‌دهد؛ باز هم شما برای او شریک قرار می‌دهید! (و راه
کفر می‌پویید.)»
.اگر این تاریکى با
حوادث وحشتناک واقعى آمیخته شود و مثلا
انسان در یک سفر دریائى شب تاریک و بیم موج و گردابى حائل محاصره شود وحشت آن به درجات بیش از مشکلاتى است که به هنگام روز پدید مى آید، زیرا معمولا راههاى چاره در چنان شرائطى به روى انسان بسته مى شود، همینطور اگر در شبى تاریک در میان بیابانى راه را گم کند و صداى وحشتناک
حیوانات درنده که در دل شب طعمهاى براى خود مى جویند از دور و نزدیک به گوش او رسد، در چنین لحظاتى است که انسان همه چیز را به دست فراموشى مى سپارد و جز خودش و نور تابناکى که در اعماق جانش مى درخشد و او را به سوى مبدئى مى خواند که تنها او است که مى تواند چنان مشکلاتى را حل کند، از یاد مى برد. اینگونه حالات دریچه هائى هستند به جهان
توحید و خداشناسى .
.. اذا مسکم الضر فالیه تجـرون• ثم اذا کشف الضر عنکم..آنچه از نعمتها دارید، همه از سوی خداست! و هنگامی که ناراحتی به شما رسد، فقط او را می‌خوانید! •(امّا) هنگامی که ناراحتی و رنج را از شما برطرف می‌سازد، ناگاه گروهی از شما برای پروردگارشان همتا قائل می‌شوند. .
وایوب اذ نادی ربه انی مسنی الضر وانت ارحم الراحمین• فاستجبنا له فکشفنا ما به من ضر وءاتینـه اهله ومثلهم معهم رحمة من عندنا وذکری للعـبدین.و
ایّوب را (به یاد آور) هنگامی که پروردگارش را خواند (و عرضه داشت): «بدحالی و مشکلات به من روی آورده؛ و تو مهربانترین مهربانانی!» •ما دعای او را مستجاب کردیم؛ و ناراحتیهایی را که داشت برطرف ساختیم؛ و خاندانش را به او بازگرداندیم؛ و همانندشان را بر آنها افزودیم؛ تا رحمتی از سوی ما و تذکّری برای عبادت‌کنندگان باشد.
وذا النون اذ ذهب مغـضبـا فظن ان لن نقدر علیه فنـادی فی الظـلمـت ان لا الـه الا انت سبحـنک انی کنت من الظــلمین• فاستجبنا له ونجینـه من الغم وکذلک ننجی المؤمنین.و ذاالنون (= یونس) را (به یاد آور) در آن هنگام که خشمگین (از میان قوم خود) رفت؛ و چنین می‌پنداشت که ما بر او تنگ نخواهیم گرفت؛ (امّا موقعی که در کام نهنگ فرو رفت،) در آن ظلمتها (ی متراکم) صدا زد: «(خداوندا!) جز تو معبودی نیست! منزّهی تو! من از ستمکاران بودم!»•ما دعای او را به اجابت رساندیم؛ و از آن اندوه نجاتش بخشیدیم؛ و این گونه مؤمنان را نجات می‌دهیم!
ارکض برجلک هـذا مغتسل بارد وشراب.(به او گفتیم:) پای خود را بر زمین بکوب! این چشمه آبی خنک برای شستشو و نوشیدن است!
عامل نصرت و یاری الهی تضرع
نوح علیه‌السّلام به سوی خداوند ذکر شده است همانطور که در قرآن خداوند می فرماید:
ونوحـا اذ نادی من قبل فاستجبنا له فنجینـه واهله من الکرب العظیم• ونصرنـه من القوم الذین کذبوا بـایـتنا انهم کانوا قوم سوء فاغرقنـهم اجمعین.و نوح را (به یاد آور) هنگامی که پیش از آن (زمان، پروردگار خود را) خواند! ما دعای او را مستجاب کردیم؛ و او و خاندانش را از اندوه بزرگ نجات دادیم؛ •و او را در برابر جمعیّتی که
آیات ما را تکذیب کرده بودند یاری دادیم؛ چرا که قوم بدی بودند؛ از این رو همه آنها را غرق کردیم!
. یعنى به یاد آر نوح را که پروردگار خود را در عصرى قبل از
ابراهیم و سایر نامبردگان ما را ندا مى کرد و مى خواند و ما دعایش را مستجاب کردیم ، و اما اینکه ندایش چه بود، قرآن کریم آن را حکایت کرده که گفت : ((رب انى مغلوب فانتصر(( و مراد از اهلش خویشاوندان او است ، البته غیر همسرش و آن پسرش که غرق شد، و کلمه ((کرب (( اندوه شدید را گویند.
فدعا ربه انی مغلوب فانتصر• ففتحنا ابوب السماء بماء منهمر.او به درگاه پروردگار عرضه داشت: «من مغلوب (این قوم طغیانگر) شده‌ام، انتقام مرا از آنها بگیر!» •در این هنگام درهای
آسمان را با آبی فراوان و پی‌درپی گشودیم؛
فرهنگ قرآن، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، برگرفته از مقاله «تضرع»
