ترویه (دانشنامه‌حج)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تَرویه از اصطلاحات مرتبط با حج و نام روز هشتم ماه ذی‌الحجه است. چون حاجیان در روز هشتم ماه
ذی‌الحجه برای رفتن به
منا و
عرفات آب برمی‌دارند این روز را ترویه نام‌گذاری کرده‌اند. به گفته مفسرین،
خداوند در
قرآن کریم آیه سوم
سوره فجر به این روز
قسم خورده است. بستن
احرام برای حاجیان، خواندن
نماز ظهر و
عصر و
بیتوته در منا، انجام
غسل و خواندن دعاهای مخصوص، از اعمال این روز هستند.
«ترویه» از ریشه «ر ـ و ـ ی»
به معنای سیراب کردن، برداشتن آب، بستن بار و بنه بر مَرکب،اندیشه کردن در انجام کار، و روایت و واگویه کردن سخن کسی است.
روز هشتم ماه ذی‌حجه را یوم الترویه می‌نامند.
در وجه نام‌گذاری روز هشتم به یوم الترویه، به هر یک از معانی لغوی پیش‌گفته اشاره شده است؛ زیرا حاجیان در این روز با برداشتن آب و سیراب کردن خود و مرکبشان و بستن بار، رهسپار
وقوف و بیتوته در مشاعر می‌شده‌اند.
در روز هشتم ذی‌حجه، حاجیان برای اطمینان یافتن از برداشتن آب از سوی همسفران، از یکدیگر می‌پرسیدند: «هل تروّیتم»
؛ «آیا آب ذخیره کرده‌اید؟» بر پایه روایتی از
امام صادق (علیه‌السلام) جبرئیل در روز هشتم ذی‌حجه به
ابراهیم سفارش کرد که برای خود و خانواده‌اش از
مکه آب بردارد؛ زیرا در
منا و
عرفات آب یافت نمی‌شود.
آن روز از همین جهت «ترویه» نامیده شد. در وجه نام‌گذاری، وجوهی دیگر نیز آورده‌اند؛ از جمله این‌که
حضرت آدم (علیه‌السلام) در این روز در پی فراغت از بنای خانه کعبه، درباره پاداش طواف‌کننده و زائر آن به اندیشه فرو رفت. از این‌رو، این روز را ترویه نامیدند
و ابراهیم (علیه‌السلام) پس از رویای ذبح فرزند در
شب هشتم ذی‌حجه، در روز هشتم به اندیشیدن در رویای خود پرداخت.
مفسران هم از این رویداد یاد کرده‌اند.
در برخی
روایات، بازگویی و آموزش
مناسک حج از جانب جبرئیل (علیه‌السلام) به آدم (علیه‌السلام) یا ابراهیم (علیه‌السلام) در روز هشتم ذی‌حجه، دلیل این نام‌گذاری دانسته شده است.
یوم الترویه را «یوم النقله» و «یوم المنی» نیز گفته‌اند؛ زیرا حاجیان در آن روز از مکه به منا حرکت می‌کنند.
بر پایه برخی گزارش‌ها، آیاتی از
قرآن کریم بر روز ترویه تفسیر و تطبیق شده است. به روایتی، مقصود از «الشفع» در آیه سه سوره فجر
که خداوند به آن سوگند یاد کرده، روز ترویه است.
بر پایه سخن
سعید بن مسیب، واژه «شاهد» در آیه ۳
سوره بروج که
خداوند به آن
سوگند خورده، روز ترویه است.
آیه ۱۹۶
سوره بقره از سه روز روزه در موسم حج و هفت روز روزه در پی بازگشت به
وطن برای کسی که
حج تمتع به جا آورده، ولی
قربانی ندارد، یاد کرده است: «فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ اِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ اَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ اِذا رَجَعْتُمْ...»
مفسران برآنند که مقصود از سه روز
روزه «فَصِیامُ ثَلاثَةِ اَیَّامٍ فِی الْحَجِّ» در ایام حج، هفتم تا نهم
ذی‌حجه است. از این‌رو، آیه شامل روز ترویه هم می‌شود.
به گفته برخی مفسران، مقصود از «ایام معلومات» در آیه ۲۸
سوره حج دهه اول ذی‌حجه
و یا پنج روز از آن است؛ یعنی روزهای ترویه و
عرفه و
عید قربان تا روز دوازدهم
که مردم در آن به ذکر خداوند فراخوانده شده‌اند: «وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللهِ فی اَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ...» .
در روزگار
جاهلیت، روز ترویه واپسین روز از بازار ذو المجاز و
عکاظ بوده
و در آن روز، پرده دیباج را بر
کعبه می‌پوشاندند.
از رویدادهای تاریخی این روز در مکه، می‌توان از این موارد یاد کرد: عزیمت
امام حسین (علیه‌السلام) و همراهانش به
عراق در سال
۶۰ ق؛ قیام
حسین بن علی بن حسن مثلث، از نوادگان
امام حسن (علیه‌السلام) بر ضد
هادی عباسی به سال
۱۶۹ یا
۱۷۰ق که به کشته شدن وی و جمعی فراوان از یارانش در
فخ در شش میلی مکه انجامید
؛ هجوم
ابوطاهر قرمطی در سال
۳۱۷ق به مکه و کشتار بیش از ۳۰۰۰۰ تن از حاجیان و مردم مکه و سرقت
حجرالاسود به دست وی.
روز ترویه یکی از ارزشمندترین روزهای موسم حج است که آداب مخصوص به خود دارد و
مستحب است که حاجی در این روز، اعمالی را انجام دهد:
به باور همه فقیهان
اهل سنت و مشهور فقیهان امامی،
احرام بستن برای حج در روز هشتم، برای کسی که حج تمتع انجام می‌دهد، مستحب است. اهل سنت به روایت
جابر و مشهور امامیان
نیز به روایاتی
استناد کرده‌اند. در برابر، برخی از امامیان به پشتوانه ظاهر واژه امر: «و احرم بالحج» در پاره‌ای روایات، به وجوب
احرام در روز ترویه باور دارند.
به باور فقیهان اهل سنت، مستحب است حاجی
نماز ظهر و
عصر روز ترویه را در منا بخواند،
بر خلاف امامیان که به پشتوانه روایت
محمد بن مسلم، خواندن نماز ظهر و عصر در مکه را برای غیر امام (
امیر الحاج) مستحب می‌دانند
و تنها بر سرپرست حاجیان (امام) اقامه نماز ظهر در منا در روز ترویه را مستحب می‌دانند.
به هر روی، مستحب است حاجی در روز ترویه، نخست به منا برود و در
شب نهم تا
طلوع فجر در منا بیتوته کند و سپس رهسپار
عرفات گردد.
بر پایه روایات،
فقیهان شیعه و اهل سنت روزه گرفتن در روز ترویه را برای غیر حاجیان،
گرفتن
شارب و چیدن
ناخن و
غسل و نیز پوشیدن
لباس احرام و رفتن به
مسجدالحرام با پای برهنه با وقار و
آرامش، بستن احرام پس از نماز ظهر یا عصر در نزدیکی
مقام ابراهیم، و خواندن دعای ویژه و به جا آوردن
طواف و نماز آن و کوچ به منا را از کارهای مستحب در این روز می‌دانند.
برخی روایات اهل سنت، به احیاء و
شب‌زنده‌داری در
شب ترویه سفارش کرده‌اند.
۱. احکام
القرآن: جصاص (م۳۷۰ق)، به کوشش عبدالسلام، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
۲. اخبار مکه: ازرقی (م۲۴۸ق)، به کوشش رشدی
الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
۳. الارشاد: مفید (م۴۱۳ق)، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق.
۴. اسرار عرفانی حج: محمد تقی فعالی، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
۵. البحر الرائق: ابونجیم مصری (م۹۷۰ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
۶. بدایة المجتهد: ابن رشد قرطبی (م۵۹۵ق)، به کوشش عطار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
۷. البدایة و النهایه: ابن کثیر (م۷۷۴ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
۸. تاج العروس: زبیدی (م۱۲۰۵ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
۹. تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: ذهبی (م۷۴۸ق)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق.
۱۰. تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): طبری (م۳۱۰ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق.
۱۱. التبیان: طوسی (م۴۶۰ق)، به کوشش عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۱۲. تذکرة الفقهاء: علامه حلی (م۷۲۶ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۴ق.
۱۳. تفسیر العز بن عبدالسلام: عزالدین عبدالسلام (م۶۶۰ق)، به کوشش عبدالله بن ابراهیم، بیروت، دار ابن حزم، ۱۴۱۶ق.
۱۴. التفسیر الکبیر: فخر رازی (م۶۰۶ق)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق.
۱۵. تفسیر بغوی (معالم التنزیل): بغوی (م۵۱۰ق)، به کوشش عبدالرزاق، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
۱۶. تفسیر بیضاوی (انوار التنزیل): بیضاوی (م۶۸۵ق)، به کوشش عبدالقادر، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۶ق.
۱۷. تهذیب الاحکام: طوسی (م۴۶۰ق)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
۱۸. الثمر الدانی: آبی ازهری (م۱۳۳۰ق)، بیروت، المکتبة الثقافیه.
۱۹. الجامع الصغیر: سیوطی (م۹۱۱ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق.
۲۰. الجامع للشرائع: یحیی بن سعید حلی (م۶۹۰ق)، به کوشش گروهی از فضلا، قم، سید الشهداء، ۱۴۰۵ق.
۲۱. جواهر الکلام: نجفی (م۱۲۶۶ق)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۲۲. الحدائق الناضره: یوسف بحرانی (م۱۱۸۶ق)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش.
۲۳. زاد المسیر: ابن جوزی (م۵۹۷ق)، به کوشش عبدالرزاق، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۲۲ق.
۲۴. السرائر: ابن ادریس (م۵۹۸ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق.
۲۵. الشرح الکبیر: عبدالرحمن بن قدامه (م۶۸۲ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه.
۲۶. الصحاح: جوهری (م۳۹۳ق)، به کوشش عطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
۲۷. صحیح البخاری: بخاری (م۲۵۶ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق.
۲۸. العروة الوثقی: سید محمد کاظم یزدی (م۱۳۳۷ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۲۰ق.
۲۹. علل الشرائع: صدوق (م۳۸۱ق)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
۳۰. عمدة الطالب: ابن عنبه (م۸۲۸ق)، به کوشش آل الطالقانی، نجف، المطبعة الحیدریه، ۱۳۸۰ق.
۳۱. عمدة القاری: عینی (م۸۵۵ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۳۲. العین: خلیل (م۱۷۵ق)، به کوشش مخزومی و سامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
۳۳. فتح الباری: ابن حجر عسقلانی (م۸۵۲ق)، بیروت، دار المعرفه.
۳۴. فقه
القرآن: راوندی (م۵۷۳ق)، به کوشش الحسینی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۵ق.
۳۵. الکافی: کلینی (م۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
۳۶. الکامل فی التاریخ: علی ابن اثیر (م۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
۳۷. کشاف القناع: منصور بهوتی (م۱۰۵۱ق)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
۳۸. کشف الغطاء: کاشف الغطاء (م۱۲۲۷ق)، اصفهان، مهدوی.
۳۹. کنز العمال: متقی هندی (م۹۷۵ق)، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.
۴۰. لسان العرب: ابن منظور (م۷۱۱ق)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
۴۱. لغت‌نامه: دهخدا (م۱۳۳۴ش) و دیگران، مؤسسه لغت‌نامه و دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
۴۲. المبسوط فی فقه الامامیه: طوسی (م۴۶۰ق)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.
۴۳. المبسوط: سرخسی (م۴۸۳ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
۴۴. مجمع البیان: طبرسی (م۵۴۸ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق.
۴۵. المجموع شرح مهذب: النووی (م۶۷۶ق)، دار الفکر.
۴۶. المحاسن: ابن خالد برقی (م۲۷۴ق)، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش.
۴۷. المحبّر: ابن حبیب (م۲۴۵ق)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده.
۴۸. مختلف الشیعه: علامه حلی (م۷۲۶ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق.
۴۹. المصباح المنیر: فیومی (م۷۷۰ق)، قم، دار الهجره، ۱۴۰۵ق.
۵۰. المعتبر: المحقق حلی (م۶۷۶ق)، مؤسسه سید الشهداء، ۱۳۶۳ش.
۵۱. مغنی المحتاج: محمد شربینی (م۹۷۷ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.
۵۲. المغنی: عبدالله بن قدامه (م۶۲۰ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه.
۵۳. المفصل: جواد علی، دار الساقی، ۱۴۲۴ق.
۵۴. المقنعه: مفید (م۴۱۳ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق.
۵۵. من لا یحضره الفقیه: صدوق (م۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.
۵۶. منتهی المطلب: علامه حلی (م۷۲۶ق)، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۱۲ق.
۵۷. مواهب الجلیل: حطاب رعینی (م۹۵۴ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
۵۸. نور الثقلین: عروسی حویزی (م۱۱۱۲ق)، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.
۵۹. النهایه: طوسی (م۴۶۰ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۰ق.
۶۰. الوسیلة الی نیل الفضیله: ابن حمزه (م۵۶۰ق)، به کوشش الحسون، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۸ق.
سید حسین حسینی و محمود گودرزی، دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «ترویه»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۱/۳/۱.
