تحول مفهوم انصار
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
با تغییر شرایط و تسلط
پیامبر بر شبه جزیره در سالهای پایانی مفهوم
هجرت دیگر بر مسافران به
یثرب اطلاق نمی‌شد چنان که مفهوم
نصرت نیز به
انصار محدود نمی‌شد.
پس از هجرت، مسلمانان
یثرب به دو دسته بومی و مهاجر تقسیم می‌شدند.
شاید گزارشی که
طبری از
ابن عباس نقل کرده است بهترین مستند در این زمینه باشد.
بنا به روایت وی، مسلمانان به چند دسته از جمله مؤمنان اعرابی (صحرانشین) ساکن در مناطق خود، مؤمنان
مهاجر ، و
انصار تفکیک شده‌اند.
به عبارت دیگر برای عمده مسلمانان شبه جزیره، در دوره‌ای از زمان،
یثرب تنها مکان امن و
انصار تنها حامیان قابل اعتماد بودند و در همین شرایط و فضا دو مفهوم «هجرت» و «
نصرت» معنا یافته و امتیاز محسوب می‌شد؛ اما با تغییر شرایط و تسلط پیامبر بر شبه جزیره در سالهای پایانی و نامه‌نگاریهای او با حاکمان دوردست، مفهوم هجرت دیگر بر مسافران به یثرب اطلاق نمی‌شد، چنان که مفهوم
نصرت نیز به یثربیان محدود نمی‌شد، هرچند بر دیگران نیز اطلاق نشد، بر این اساس در نخستین دوره واژه
انصار در معنای یاران و حامیان بومی پیامبر در برابر کافران شبه جزیره به‌کار رفت و به قبیله و آیین خاصی محدود نمی‌شد و هرچند اشاره نشده؛ امّا یهودیان نیز که از پیامبر حمایت کردند و از جان خود گذشتند
بدون تردید جزو
انصار خواهند بود.
با تأسیس دیوان از سوی خلیفه دوم و اخراج یهودیان ساکن در منطقه در زمان او مفهوم
انصار وارد فضای اداری اقتصادی گردید و همراه با
اوس و
خزرج ، همپیمانان آنان نیز ذکر می‌شدند، زیرا اعضای قبایل همپیمان (حلیف) یک مجموعه تلقی می‌شدند و
انصار قبایل همپیمان یثرب بودند که سهمیه خاصی را از
بیت‌المال شهر
مدینه دریافت می‌کردند و در بخشی خاص از دیوان جای داشتند.
این واژه در مرحله بعد بیش‌تر در منابع
نسب‌شناسانه و تاریخی انعکاس یافته و معادل واژه
بنی‌قیله است.
شاخصه اصلی این واژه در این دوره، شاخصه‌ای
نَسَبی است
و گاه شامل اوسیان و خزرجیان مخالف دولت پیامبر یا کسانی که پیش از
هجرت پیامبر، یثرب را
ترک کرده بودند نیز می‌شود.
به نظر می‌رسد در عصر تدوین متون تاریخی بیش‌تر به مفهومِ
نَسَبی انصار توجه شده است و در کاربرد آن در گزارشها کمتر دقت شده است؛ به عنوان نمونه از انصاریان منافق، انصاریان نامسلمان
عصر جاهلی و... سخن گفته‌اند
، ازاین‌رو برخی پژوهشگران معاصر از جمله
مونتگمری وات ، نیز
انصار را معادل اوس و خرج می‌دانند.
مشخص نیست آیا در آغاز حضور پیامبر در یثرب معیاری برای
انصاری شدن وجود داشته یا نه، زیرا در آن دوره همه یثربیان به
نصرت پیامبر نیامدند و افزون بر این، میزان و اهمیت
نصرت کسانی که در دایره
انصار قرار می‌گرفتند به یک اندازه نبود.
آمار
انصار از سالی به
سال دیگر و از تیره‌ای به تیره دیگر تفاوت می‌کرد، لذا می‌توان
انصار را نیز همچون مهاجران به انصاریان نخست و انصاریان واپسین تفکیک کرد.
در منابع، این تقسیم بندی درباره مهاجران وجود دارد و شاخصه‌هایی هم برای تفاوت مهاجران نخستین و مهاجران متأخر تعیین کرده‌اند؛ اما در مورد
انصار چنین تقسیمی مطرح نشده، هر چند در قرآن بدان تصریح شده است:«والسّبِقونَ الاَوَّلونَ مِنَ...
الاَنصارِ والَّذینَ اتَّبَعوهُم بِاِحسن...»
همچنین می‌توان اشاره کرد که
انصار در سالهای نخستین هجرت بخش عمده جمعیت مسلمانان را تشکیل می‌دادند در حالی که به مرور و با گسترش
اسلام در شبه جزیره در سالهای واپسین حیات پیامبر به اقلیتی در میان مسلمانان تبدیل شده بودند، از این رو پیامبر سفارش
انصار را در بیانات خود به مسلمانان کرده بود.
مرکز دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «انصار».
