تاریخ نو (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ نو اثر ارزنده
جهانگیر میرزا است که با
زبان فارسی به تبیین حوادث
دوره قاجاریه، از سال ۱۲۴۰ تا ۱۲۶۷ ق می‌پردازد که به مناسبت نام مؤلف، آن را تاریخ جهانگیری نیز می‌خوانند.
تاریخ نو اثر ارزنده
جهانگیر میرزا است که با
زبان فارسی به تبیین حوادث
دوره قاجاریه، از سال ۱۲۴۰ تا ۱۲۶۷ ق می‌پردازد که به مناسبت نام مؤلف، آن را تاریخ جهانگیری نیز می‌خوانند.
مؤلف خود این نام را برای کتابش برگزیده تا آنکه این لفظ از جهت
حروف، به
حساب جمل، با سال ۱۲۶۷ ق- سال تالیف آن- درست در آید و چون اثبات حوادث روزگار در دفتر اخبار و
آثار را امری مرغوب و پسندیده دانسته، برای آنکه
عبرتی از گذشته در آینده حاصل آید و
بصیرتی برای مطالعه نمایندگان فزاید، اقدام به تالیف کتاب نموده است.
این اثر در حقیقت ذیل (ادامه) تاریخ قاجاری عبد الرزاق بیک مفتون دنبلی یعنی کتاب
مآثر سلطانی است که به سال ۱۲۴۰ ق ختم شده و این ذیل، از همان تاریخ، ابتدا و به اوایل سال ۱۲۶۷ منتهی می‌گردد که مشتمل است بر وقایع ۲۶ سال و اندی از
سلطنت قاجاریه (ده سال از
سلطنت فتحعلی شاه، تمام چهارده سال
سلطنت محمد شاه و دو سال و اندی از پادشاهی ناصر الدین شاه).
مقدمه مصحح (
عباس اقبال) آغازگر کتاب بوده و مطالب بدون ابواب و به صورت
وقایع نگاری بیان شده‌اند.
مؤلف به تمام اموری که در این سال‌ها اتفاق افتاده است نپرداخته و فقط حوادثی را ذکر می‌کند که به گمان خویش مهم بوده و با جو سیاسی آن دوران هم خوانی دارد.
گر چه این اثر که املای جهان گیر میرزا است، از جهت انشا و سبک نگارش امتیاز خاصی ندارد، بلکه در غالب موارد جمله‌ها بدون فعل و بریده بریده و پاره‌ای تعبیرات و املاها غلط و عوامانه است ولی از جهت مطلب برای این ۲۶ سال و اندی از دوره پادشاهی قاجاریه، هیچ ماخذی به این تفصیل و اهمیت در دست نیست. حتی امتیاز آن بر
مآثر سلطانی به این است که در ذکر مطالب هم جنبه بسط و تفصیل رعایت شده و هم عبارت آن روان و خالی از
تکلف است.
مطالب بسیار مهمی که در این کتاب در خصوص جنگ‌های دوم ایران و روس و احوال حاجی میرزا آقاسی، محمدخان امیر نظام، شاه زاده‌های قاجاریه و بدایت حال میرزا تقی خان
امیر کبیر و ظهور
باب و غیرها می‌توان یافت، در هیچ ماخذ دیگری نیست.
در پایان ذکر برخی وقایع، حکایاتی که با آنها مناسبت دارد و مؤلف خود شاهد آنها بوده یا برایش نقل گردیده، ذکر شده است.
در چاپ کتاب از سه نسخه خطی استفاده شده است.
مقدمه، بعد از شرح حال مؤلف و بیان ویژگی‌های کتاب، به نسخ کتاب اشاره کرده و در پایان، قسمت‌هایی را که در نسخه اصلی وجود دارد ولی در نسخه‌های دیگر نیست به عینه آورده است.
در بیان وقایع سال ۱۲۴۰ آمده است که مرزها به واسطه سرکوبی همسایگان از
آرامش نسبی برخور دارند.
از جمله حوادثی که به تفصیل بیان می‌شود، بیان مقدماتی است که سبب
جنگ با دولت روس شد مانند بد رفتاری روس‌ها با مرز نشینان، ایجاد
فتنه میان دولت
ایران و
روم، دخل و تصرف و تعدی
دولت روس به ولایات ایران و....
ذکر خصوصیات و ویژگی‌های خاص قلعه شوشی و وقایعی که در آنجا برای
لشکر ایران رخ داد مانند نحوه تسخیر آن و... از دیگر اموری است که بدان پرداخته شده. قدرت بالای توصیف کتاب به گونه‌ای است که با مطالعه این قسمت می‌توان قلعه شوشی را به خوبی تجسم کرد.
رسیدن لشکر روس از پترزبورگ به تفلیس، شکست خوردن اردوی ایرانی و تصرف قلعه گنجه توسط روس‌ها، ذکر احوال لشکر روس بعد از واقعه گنجه، وقایعی که در
تبریز رخ داد و تسخیر آن توسط روس‌ها، از دست رفتن
قلعه عباس آباد، ذکر مفصل گزارشاتی که در دار الخلافه
تهران بعد از شنیدن تسخیر تبریز واقع شد،
مصالحه با روس‌ها و انعقاد
صلح نامه، همه مطالبی است که جنگ ایران و روس و شکست خوردن ایران را به خوبی به تصویر می‌کشد.
بعد از استیلای روس، قرار می‌شود که مجلس
صلح در قصبه دهوارخان صورت بگیرد. از آنجا که کاغذ وکالت دولتی باید در دست وکلای طرفین باشد، ژنرال روس
وکالت نامه طرف ایرانی- نایب
السلطنه- را می‌خواهد ولی چون نامه هنوز به دست او نرسیده بود وی تعلل کرده و مجلس صلح به هم می‌خورد، اما بعد از رسیدن نامه و دادن هدایای هنگفت به طرف روسی، صلح نامه در
قریه ترکمانچای منعقد می‌گردد که به همین نام نیز معروف می‌شود.
چون خبر مصالحه مذکور به دار الخلافه می‌رسد، شاه، حسنعلی میرزا را از
قزوین احضار کرده و احمدعلی میرزا را به ولایت
خراسان می‌گمارد.
یکی دیگر از وقایع مهمی که در این ایام رخ داده و اثر مهمی در
تاریخ ایران می‌گذارد، جریان
قتل گریبایدوف،
سفیر روسیه در تهران می‌باشد. جریان از این قرار است که بعد از
صلح ترکمانچای، ژنرال مذکور برای تسلیم صلح نامه با عنوان سفیر روسیه، به ایران می‌آید. وی مردی متکبر و مغرور بود که به سبب غلبه روس بر ایران، بسیار بلند پرواز شده و در اجرای شروط مصالحه، دقت‌های بسیار دور از کار به خرج می‌داد. یکی از شروط
عهدنامه این بود که اسرای طرفین، از جمله تعداد زیادی از
زنان که از ولایات گرجستان بوده و اکنون دیگر در ایران
ازدواج کرده و صاحب زندگی شده بودند، آزاد شوند. از این رو گریبایدوف آنان را به زور از خانه هایشان در آورده و به این بهانه که خود شخصا می‌خواهد از آنان بپرسد که آیا مایل به بازگشت هستند یا اینکه زندگی جدید خود را ترجیح می‌دهند، با آنها خلوت می‌کرد. مردم نیز بعد از اطلاع از وقایع و با توجه به اینکه آن زن‌ها
مسلمان شده بودند و یک اجنبی
کافر حق چنین اعمالی را نداشت، از کوره در رفته و به خانه گریبایدوف حمله کرده و او را به قتل رساندند. این غائله که هزینه زیادی برای ایران داشت، با فرستادن امیر میرزا به روسیه برای عذرخواهی و بردن مصالحه نامه و هدایا، به پایان رسید.
ذکر احوال شاه زادگان
عراق، وقوع
وبا در تبریز، وقایع
اردبیل، احوال
آذربایجان، احوال
مملکت خراسان،
کرمان و وقایعی که در هرات واقع شد، از دیگر حوادث مهمی است که به تشریح آنان پرداخته می‌شود.
با مطالعه کتاب می‌توان به اوضاع سیاسی و اجتماعی آن دوران پی برد. این تفکر ریشه دار ایرانی که «الحاکم ظل الله» در لابلای متون به خوبی دیده می‌شود. مردمی که جور بی کفایتی حاکمان خود را می‌کشند و کمرشان زیر ظلم والیان خم شده و حاصل دست رنجشان به عنوان
مالیات گرفته شده و خرج خوش گذرانی و
عیاشی شاهان می‌شود، وقتی شاه مملکت به
مسافرت رفته، یا از آن باز می‌گردد، به استقبال او رفته و برای سلامتی او دست به
دعا بر می‌دارند. جالب اینجاست که مؤلف نیز این عمل را نه حمل بر سادگی مردم، بلکه حمل بر خوبی حاکمان می‌کند!
کتاب، فاقد هرگونه فهرست می‌باشد و پاورقی‌ها به اختلاف نسخ اشاره می‌کنند.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
