• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

بیبرس

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


بِیْبَرْس، داستان پهلوانی مردمی به زبان عامیانه عربی با عنوان سیرةالملک الظاهر بیبرس که با الهام از زندگی بیبرس، الملک الظاهر رکن‌الدین ابوالفتح چهارمین فرمانروای سلسله ممالیک بحری مصر پدید آمده است.


بِیْبَرْس، داستان پهلوانی مردمی به زبان عامیانه عربی با عنوان سیرةالملک الظاهر بیبرس که با الهام از زندگی بیبرس، الملک الظاهر رکن‌الدین ابوالفتح چهارمین فرمانروای سلسله ممالیک بحری مصر پدید آمده است.

۱.۱ - زمان نگارش

زمان نگارش کتاب و نیز نویسنده یا نویسندگان آن به درستی روشن نیست. نخستین کسی که از آن نام برده، ابن‌ ایاس در سده ۱۰ق است
[۱] EI ۲.
[۲] Lane E W، An Account of the Manners and Customs of the Modern Egyptians، ج۱، ص۳۶۸، London، ۱۸۹۰.
اما بنابر برخی قرائن می‌توان حدس زد که این کتاب پس از سده ۷ و حداکثر تا سده ۹ق نوشته شده باشد.
[۳] ضیف شوقی، عصر الدول و الامارات، ج۱، ص۴۸۸، مصر، قاهره، دارالمعارف.
[۴] دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۸۲، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.

خلط دوره‌های تاریخی و رعایت نشدن «وحدت‌های سه‌ ‌گانه زمان و مکان و اشخاص» در این داستان، نشان می‌دهد که احتمالاً طرح خطوط اصلی آن، در زمان حیات بیبرس پدید آمده باشد و سپس در طول زمان توسط راویان متعدد، حکایت‌هایی بر آن افزوده شده، یا بخش‌هایی از آن تغییر یافته باشد.
[۵] دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۸۲، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
[۶] قاسم عبده، الشخصیات التاریخیة فی سیرة الظاهر بیبرس، ج۱، ص۲۶، الفنون الشعبیة، قاهره، ۱۹۸۷م، شم‌ ۱۸.


۱.۲ - محتوا

سیرةالملک الظاهر بیبرس از زبان یک راوی ناشناخته با درود بر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آغاز می‌شود و بدون هیچ مقدمه‌ای وارد اصل قصه می‌گردد که در آن، ملک صالح ایوبی از تعبیر رؤیای شگفتی که دیده بود، در می‌یابد که در حکومت وی، سپاهی نیرومند به فرماندهی جوانی پدید می‌آید که بر دشمنان اسلام پیروز می‌شود
[۷] سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، ج۱، ص۱، دمشق، ۱۹۰۸م.
ملک صالح تاجری به نام علی آغا وراق را مامور خرید بردگانی برای تشکیل این سپاه می‌کند. در میان این برده‌ها، نوجوانی محمود نام بود که در اصل پادشاه‌زاده است. وی طی حوادثی به فرزند خواندگی بانویی اشرافی و نیکوکار به نام فاطمه اقواسی درمی‌آید و نام بیبرس بر او گذاشته می‌شود.
[۸] سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، ج۱، ص۸۱، دمشق، ۱۹۰۸م.
[۹] Lane E W، An Account of the Manners and Customs of the Modern Egyptians، ج۱، ص۳۶۸، London، ۱۸۹۰.
[۱۰] دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۶۵۹، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
از این پس، همه حوادث و شخصیت‌های دیگر، پیرامون این شخصیت اصلی شکل می‌گیرد
[۱۱] قاسم عبده، الشخصیات التاریخیة فی سیرة الظاهر بیبرس، ج۱، ص۲۲، الفنون الشعبیة، قاهره، ۱۹۸۷م، شم‌ ۱۸.
و او در خلال ماجراهایی به فرماندهی سپاه و سپس حکومت مصر می‌رسد.
[۱۲] دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۹۶، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.

چهارچوب اصلی داستان را تاریخ دوره ممالیک و حوادث آن تشکیل می‌دهد و هر چند این کتاب به هیچ‌وجه جنبه تاریخی ندارد، اما همه حوادث و شخصیت‌های آن الهام گرفته شده از شخصیت‌های تاریخی و واقعی این دوره است
[۱۳] دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۷۲-۵۸۳، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
که در هماهنگی با ذوق و تخیل نویسنده دگرگونی یافته‌اند؛ چنان‌که منگوخان نواده چنگیز به منکتم، و نام هولاکوخان به قان هلاون تغییر یافته،
[۱۴] سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، ج۲، ص۲۱۸، دمشق، ۱۹۰۸م.
[۱۵] قاسم عبده، الشخصیات التاریخیة فی سیرة الظاهر بیبرس، ج۱، ص۲۴، الفنون الشعبیة، قاهره، ۱۹۸۷م، شم‌ ۱۸.
و سپس ماجراها و حوادثی خارق‌العاده (که همه آن‌ها زاییده خیال پدید آورنده یا پدیدآورندگان است) پیرامون این شخصیت‌ها شکل گرفته است.
[۱۶] ضیف شوقی، عصر الدول و الامارات، ج۱، ص۴۸۸، مصر، قاهره، دارالمعارف.
[۱۷] قاسم عبده، الشخصیات التاریخیة فی سیرة الظاهر بیبرس، ج۱، ص۲۲، الفنون الشعبیة، قاهره، ۱۹۸۷م، شم‌ ۱۸.
[۱۸] قاسم عبده، الشخصیات التاریخیة فی سیرة الظاهر بیبرس، ج۱، ص۲۶، الفنون الشعبیة، قاهره، ۱۹۸۷م، شم‌ ۱۸.


۱.۳ - بیان ادبی دوره ممالیک

برخی از پژوهشگران، این کتاب را بیان ادبی باشکوهی از دوره ممالیک و حوادث مهم آن دانسته‌اند.
[۱۹] دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۸۱، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
زیرا دو حادثه بزرگی که روح اعراب را به شدت آزرده است، یعنی سقوط خلافت عباسی به دست مغولان و جنگ‌های صلیبی و از دست دادن بیت‌ المقدس، آن‌چنان که تخیل ملی و آرمانی اعراب می‌پسندیده، در آن بازتاب یافته است. بنابراین، در این کتاب شوکت و هیبت مغولان فرو می‌ریزد و خلافت بغداد ادامه می‌یابد و جنگ‌های صلیبی با شکست نهایی صلیبیان و بازپس‌گیری بیت‌ المقدس به پایان می‌رسد.
[۲۰] دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۶۱۰، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.


۱.۴ - نزاع جهان اسلام با مسیحیت

سیرةالملک الظاهر بیبرس‌ همچنین صحنه نزاع و درگیری دو فرهنگ و جهان کاملاً متفاوت و متضاد است: جهان اسلام و جهان مسیحیت، از آن‌جا که صحنه این رویارویی بسیار گسترده است و از سویی مصر و شام و تمامی سرزمین‌های بیزانس و برخی سرزمین‌های اروپایی را در برمی‌گیرد و از سوی دیگر تا سودان و مناطق بالای رود نیل پیش می‌رود، شخصیت‌های اسلامی و مسیحی در آن بسیار متنوع‌اند.
[۲۱] دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۸۱، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.

از میان فرماندهان صلیبی، نویسنده شخصیت خیالی دیگری آفریده است تا در برابر بیبرس، نماد مسیحیت صلیبی و نیز نماد دشمنی با اسلام باشد.
[۲۲] دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۶۴۳، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
این شخصیت که جُوان نام دارد. فرزندی نامشروع و نواده راهبی در دیرنشوان است.
[۲۳] دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۸۴، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
وی برپایه برخی اعتقادات عامیانه اسلامی، همه خصوصیات فرزندان نامشروع چون زشتی ظاهری و خباثت درونی را داراست.
[۲۴] دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۸۴، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
[۲۵] دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۸۵، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
[۲۶] دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۸۸، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.

در برابر این شخصیت، بیبرس از همه ویژگی‌های یک مسلمان و یک حکمران آرمانی بهره‌مند است و در یک فضای به شدت دینی و عاطفی در چهره قهرمانی بی‌بدیل با ظلم و کفر و فساد مبارزه می‌کند.
[۲۷] دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۹۰، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
[۲۸] دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۹۲-۵۹۳، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
با این حال، این دو شخصیت مقهور سرنوشتی محتوم و مقدرند.
[۲۹] انس الوجود ثناء، بین الظاهر بیبرس و الهلالیة، ج۱، ص۳۳، الفنون الشیعبیة، قاهره، ۱۹۸۸م، شم‌ ۲۵.
همچنین، این اثر تجلی‌گاه احساسات و عواطف اجتماعی، سیاسی، دینی و نیز آرزوهای جامعه عرب و به ویژه مصر در سده‌های ۷ تا ۹ق است. حتیٰ کمرنگ شدن چهره برخی شخصیت‌ها و عبور زودگذر داستان از آن‌ها دلایل عاطفی و اجتماعی دارد. به عنوان مثال، نام ملک کامل ایوبی که بیت‌ المقدس را بدون مقاومت بر فردریک دوم واگذار کرد، تن‌ها یک بار در داستان آمده است.
[۳۰] قاسم عبده، الشخصیات التاریخیة فی سیرة الظاهر بیبرس، ج۱، ص۲۸، الفنون الشعبیة، قاهره، ۱۹۸۷م، شم‌ ۱۸.
به همین‌ترتیب، برخی خصومت‌های قومی عرب نیز در این اثر انعکاس یافته است، چنان‌که منکتم (منگو) خان مغول، نواده انوشیروان پادشاه ایران باستان، و آتش‌پرست معرفی می‌شود
[۳۱] قاسم عبده، الشخصیات التاریخیة فی سیرة الظاهر بیبرس، ج۱، ص۲۴، الفنون الشعبیة، قاهره، ۱۹۸۷م، شم‌ ۱۸.
[۳۲] قاسم عبده، الشخصیات التاریخیة فی سیرة الظاهر بیبرس، ج۱، ص۲۶، الفنون الشعبیة، قاهره، ۱۹۸۷م، شم‌ ۱۸.
و هلاون (هولاکو) و همه وزیرانش مجوس‌اند.
[۳۳] سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، ج۲، ص۲۲۵، دمشق، ۱۹۰۸م.


۱.۵ - بیان مفاسد جامعه عرب

این کتاب خلقیات و مفاسد اخلاقی جامعه عرب را در آن روزگار نیز نشان می‌دهد
[۳۴] EI ۲.
[۳۵] دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۹۲-۵۹۳، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
و صحنه‌هایی از چاپلوسی و تملق به صاحبان قدرت و ثروت و نیز ضعف و زبونی جامعه در برابر قدرتمندان، در فضایی طنزآلود در آن بازتاب یافته است.
[۳۶] سیرةالملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۳۴، برای نمونه داستان علی آغا وراق، به کوشش جبوهاس و کزخریا، دمشق، ۱۹۰۸م.

از نکته‌های قابل تامل در سیرة، نقش بسیار مثبت فداییان اسماعیلی
[۳۷] دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۹۰، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
و حضور پررنگ گروه‌هایی از صوفیان در آن است
[۳۸] قاسم عبده، الشخصیات التاریخیة فی سیرة الظاهر بیبرس، ج۱، ص۲۴، الفنون الشعبیة، قاهره، ۱۹۸۷م، شم‌ ۱۸.


۱.۶ - سبک نگارش کتاب

سبک نگارش کتاب شیوه داستان در داستان است که سلسله‌وار به هم پیوند خورده‌اند و بی‌شباهت به کتاب‌هایی چون هزار ویک شب نیست
[۳۹] دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۸۲، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
[۴۰] EI ۲.
و برخی نکته‌ها و حکایت‌های مشترک نیز در آن‌ها دیده می‌شود؛ از جمله، قصه مریم زناریه.
[۴۱] سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، ج۲، ص۸۲، دمشق، ۱۹۰۸م.
[۴۲] سیرةالملک الظاهر بیبرس، ج۲، ص۲۳۵، حاشیه، به کوشش جبوهاس و کزخریا، دمشق، ۱۹۰۸م.
اما در طبقه‌بندی ادبی، این اثر را در شمار حماسه‌های ملی عرب، همچون سیره سیف ‌بن‌ ذی‌یزن قرار داده‌اند
[۴۳] دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۸۱، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
که قهرمان اصلی آن ملت مصر است و در قالب بیبرس و دیگر شخصیت‌ها تجلی یافته است.
[۴۴] قاسم عبده، الشخصیات التاریخیة فی سیرة الظاهر بیبرس، ج۱، ص۲۲، الفنون الشعبیة، قاهره، ۱۹۸۷م، شم‌ ۱۸.


۱.۶.۱ - نثر

نثر کتاب به لهجه عامیانه مردم قاهره در دوره‌های اخیر نزدیک است.
[۴۵] تونجی، محمد، ج۱، ص۲۰۱، المعجم المفصل فی الادب، بیروت، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م.
[۴۶] Lane E W، An Account of the Manners and Customs of the Modern Egyptians، ج۱، ص۳۶۸، London، ۱۸۹۰.
[۴۷] نیکلسن ر ا، تاریخ الادب العباسی، ج۱، ص۲۷۱، ترجمه صفا خلوصی، بغداد، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
شاید روایت‌های شفاهی مکرر یا تغییراتی تدریجی که به دست کاتبان صورت گرفته است، موجب چنین تحولی در نثر کتاب شده باشد.
[۴۸] Lane E W، An Account of the Manners and Customs of the Modern Egyptians، ج۱، ص۳۶۸، London، ۱۸۹۰.
[۴۹] نیکلسن ر ا، تاریخ الادب العباسی، ج۱، ص۲۷۱، ترجمه صفا خلوصی، بغداد، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
در خلال متن اشعاری دیده می‌شود که بیش‌تر نمونه‌هایی از نظم تعلیمی است و محتوای آن‌ها پندهای اخلاقی با اظهار شکوه از روزگار است.
[۵۰] انس الوجود ثناء، بین الظاهر بیبرس و الهلالیة، ج۱، ص۳۵، الفنون الشیعبیة، قاهره، ۱۹۸۸م، شم‌ ۲۵.
[۵۱] سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، ج۱، ص۲۴، دمشق، ۱۹۰۸م.
[۵۲] سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، ج۱، ص۳۶، دمشق، ۱۹۰۸م.


۱.۶.۲ - سجع

استفاده از سجع در بسیاری از جاهای متن دیده می‌شود؛ اما نکته قابل توجه وجود واژه‌های فارسی نسبتاً زیاد در این اثر است که برخی از آن‌ها بدون هیچ تغییری به کار برده شده است، مانند واژه‌های دشمن،
[۵۳] سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، ج۱، ص۱۱۰، دمشق، ۱۹۰۸م.
میخانه،
[۵۴] سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، ج۱، ص۱۶۴، دمشق، ۱۹۰۸م.
جبا کردن،
[۵۵] سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، ج۱، ص۱۸۶، دمشق، ۱۹۰۸م.
دستور،
[۵۶] سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، ج۱، ص۱۶۵، دمشق، ۱۹۰۸م.
قهوه‌چی،
[۵۷] دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۹۱، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
رکابخانه،
[۵۸] سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، ج۱، ص۱۸۲، دمشق، ۱۹۰۸م.
مارستان،
[۵۹] سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، ج۱، ص۵۸، دمشق، ۱۹۰۸م.
تنبان،
[۶۰] سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، ج۱، ص۹۸، دمشق، ۱۹۰۸م.
شمعدان
[۶۱] سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، ج۱، ص۳۰۴، دمشق، ۱۹۰۸م.
و....

۱.۷ - وجود نسخ خطی متعدد

نسخه‌های خطی این کتاب بسیار متعدد و گوناگون است و کهن‌ترین آن‌ها احتمالاً نسخه واتیکان (قرن ۱۶م) است. در آغاز قرن ۲۰م، چاپ تنقیح شده‌ای از کتاب (۱۰جلدی) در مصر منتشر شد، اما آنچه همه جا در دسترس عامه مردم قرار دارد، روایت سخت مختصر شده آن است.
[۶۲] بوهاس جوک زخریا، مقدمه بر سیرة الملک، ج۱، ص۸.

از سال ۲۰۰۰م، «انجمن فرانسوی پژوهش‌های عربی» در دمشق به انتشار مجدد براساس نسخه دمشق دست زد و کوشید در درون متن، همه واژگان، ساخت و تعبیرات عامیانه کتاب را حفظ کند تا زیانی به اصالت اثر وارد نگردد. همه اصطلاحات مردمی در حاشیه کتاب شرح شده است. چاپ کتاب تاکنون (۱۳۸۳ش) پایان نیافته است.

(۱) انس الوجود ثناء، بین الظاهر بیبرس و الهلالیة، الفنون الشیعبیة، قاهره، ۱۹۸۸م، شم‌ ۲۵.
(۲) بوهاس جوک زخریا، مقدمه بر سیرة الملک.
(۳) تونجی، محمد، المعجم المفصل فی الادب، بیروت، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م.
(۴) دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
(۵) سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، دمشق، ۱۹۰۸م.
(۶) ضیف شوقی، عصر الدول و الامارات، مصر، قاهره، دارالمعارف.
(۷) قاسم عبده، الشخصیات التاریخیة فی سیرة الظاهر بیبرس، الفنون الشعبیة، قاهره، ۱۹۸۷م، شم‌ ۱۸.
(۸) نیکلسن ر ا، تاریخ الادب العباسی، ترجمه صفا خلوصی، بغداد، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
(۹) EI ۲.
(۱۰) Lane E W، An Account of the Manners and Customs of the Modern Egyptians، London، ۱۸۹۰.

۱. ↑ EI ۲.
۲. ↑ Lane E W، An Account of the Manners and Customs of the Modern Egyptians، ج۱، ص۳۶۸، London، ۱۸۹۰.
۳. ↑ ضیف شوقی، عصر الدول و الامارات، ج۱، ص۴۸۸، مصر، قاهره، دارالمعارف.
۴. ↑ دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۸۲، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
۵. ↑ دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۸۲، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
۶. ↑ قاسم عبده، الشخصیات التاریخیة فی سیرة الظاهر بیبرس، ج۱، ص۲۶، الفنون الشعبیة، قاهره، ۱۹۸۷م، شم‌ ۱۸.
۷. ↑ سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، ج۱، ص۱، دمشق، ۱۹۰۸م.
۸. ↑ سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، ج۱، ص۸۱، دمشق، ۱۹۰۸م.
۹. ↑ Lane E W، An Account of the Manners and Customs of the Modern Egyptians، ج۱، ص۳۶۸، London، ۱۸۹۰.
۱۰. ↑ دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۶۵۹، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
۱۱. ↑ قاسم عبده، الشخصیات التاریخیة فی سیرة الظاهر بیبرس، ج۱، ص۲۲، الفنون الشعبیة، قاهره، ۱۹۸۷م، شم‌ ۱۸.
۱۲. ↑ دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۹۶، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
۱۳. ↑ دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۷۲-۵۸۳، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
۱۴. ↑ سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، ج۲، ص۲۱۸، دمشق، ۱۹۰۸م.
۱۵. ↑ قاسم عبده، الشخصیات التاریخیة فی سیرة الظاهر بیبرس، ج۱، ص۲۴، الفنون الشعبیة، قاهره، ۱۹۸۷م، شم‌ ۱۸.
۱۶. ↑ ضیف شوقی، عصر الدول و الامارات، ج۱، ص۴۸۸، مصر، قاهره، دارالمعارف.
۱۷. ↑ قاسم عبده، الشخصیات التاریخیة فی سیرة الظاهر بیبرس، ج۱، ص۲۲، الفنون الشعبیة، قاهره، ۱۹۸۷م، شم‌ ۱۸.
۱۸. ↑ قاسم عبده، الشخصیات التاریخیة فی سیرة الظاهر بیبرس، ج۱، ص۲۶، الفنون الشعبیة، قاهره، ۱۹۸۷م، شم‌ ۱۸.
۱۹. ↑ دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۸۱، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
۲۰. ↑ دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۶۱۰، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
۲۱. ↑ دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۸۱، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
۲۲. ↑ دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۶۴۳، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
۲۳. ↑ دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۸۴، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
۲۴. ↑ دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۸۴، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
۲۵. ↑ دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۸۵، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
۲۶. ↑ دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۸۸، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
۲۷. ↑ دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۹۰، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
۲۸. ↑ دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۹۲-۵۹۳، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
۲۹. ↑ انس الوجود ثناء، بین الظاهر بیبرس و الهلالیة، ج۱، ص۳۳، الفنون الشیعبیة، قاهره، ۱۹۸۸م، شم‌ ۲۵.
۳۰. ↑ قاسم عبده، الشخصیات التاریخیة فی سیرة الظاهر بیبرس، ج۱، ص۲۸، الفنون الشعبیة، قاهره، ۱۹۸۷م، شم‌ ۱۸.
۳۱. ↑ قاسم عبده، الشخصیات التاریخیة فی سیرة الظاهر بیبرس، ج۱، ص۲۴، الفنون الشعبیة، قاهره، ۱۹۸۷م، شم‌ ۱۸.
۳۲. ↑ قاسم عبده، الشخصیات التاریخیة فی سیرة الظاهر بیبرس، ج۱، ص۲۶، الفنون الشعبیة، قاهره، ۱۹۸۷م، شم‌ ۱۸.
۳۳. ↑ سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، ج۲، ص۲۲۵، دمشق، ۱۹۰۸م.
۳۴. ↑ EI ۲.
۳۵. ↑ دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۹۲-۵۹۳، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
۳۶. ↑ سیرةالملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۳۴، برای نمونه داستان علی آغا وراق، به کوشش جبوهاس و کزخریا، دمشق، ۱۹۰۸م.
۳۷. ↑ دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۹۰، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
۳۸. ↑ قاسم عبده، الشخصیات التاریخیة فی سیرة الظاهر بیبرس، ج۱، ص۲۴، الفنون الشعبیة، قاهره، ۱۹۸۷م، شم‌ ۱۸.
۳۹. ↑ دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۸۲، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
۴۰. ↑ EI ۲.
۴۱. ↑ سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، ج۲، ص۸۲، دمشق، ۱۹۰۸م.
۴۲. ↑ سیرةالملک الظاهر بیبرس، ج۲، ص۲۳۵، حاشیه، به کوشش جبوهاس و کزخریا، دمشق، ۱۹۰۸م.
۴۳. ↑ دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۸۱، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
۴۴. ↑ قاسم عبده، الشخصیات التاریخیة فی سیرة الظاهر بیبرس، ج۱، ص۲۲، الفنون الشعبیة، قاهره، ۱۹۸۷م، شم‌ ۱۸.
۴۵. ↑ تونجی، محمد، ج۱، ص۲۰۱، المعجم المفصل فی الادب، بیروت، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م.
۴۶. ↑ Lane E W، An Account of the Manners and Customs of the Modern Egyptians، ج۱، ص۳۶۸، London، ۱۸۹۰.
۴۷. ↑ نیکلسن ر ا، تاریخ الادب العباسی، ج۱، ص۲۷۱، ترجمه صفا خلوصی، بغداد، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
۴۸. ↑ Lane E W، An Account of the Manners and Customs of the Modern Egyptians، ج۱، ص۳۶۸، London، ۱۸۹۰.
۴۹. ↑ نیکلسن ر ا، تاریخ الادب العباسی، ج۱، ص۲۷۱، ترجمه صفا خلوصی، بغداد، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
۵۰. ↑ انس الوجود ثناء، بین الظاهر بیبرس و الهلالیة، ج۱، ص۳۵، الفنون الشیعبیة، قاهره، ۱۹۸۸م، شم‌ ۲۵.
۵۱. ↑ سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، ج۱، ص۲۴، دمشق، ۱۹۰۸م.
۵۲. ↑ سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، ج۱، ص۳۶، دمشق، ۱۹۰۸م.
۵۳. ↑ سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، ج۱، ص۱۱۰، دمشق، ۱۹۰۸م.
۵۴. ↑ سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، ج۱، ص۱۶۴، دمشق، ۱۹۰۸م.
۵۵. ↑ سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، ج۱، ص۱۸۶، دمشق، ۱۹۰۸م.
۵۶. ↑ سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، ج۱، ص۱۶۵، دمشق، ۱۹۰۸م.
۵۷. ↑ دجانی برهان، سیرة الملک الظاهر بیبرس، ج۱، ص۵۹۱، عرض و نقد ادبی، الصراع الاسلامی ـ الفرنجی علیٰ فلسطین فی القرون الوسطیٰ، به کوشش‌هادیه دجانی شکیل و برهان دجانی، بیروت، ۱۹۹۴م.
۵۸. ↑ سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، ج۱، ص۱۸۲، دمشق، ۱۹۰۸م.
۵۹. ↑ سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، ج۱، ص۵۸، دمشق، ۱۹۰۸م.
۶۰. ↑ سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، ج۱، ص۹۸، دمشق، ۱۹۰۸م.
۶۱. ↑ سیرةالملک الظاهر بیبرس، به کوشش جبوهاس و کزخریا، ج۱، ص۳۰۴، دمشق، ۱۹۰۸م.
۶۲. ↑ بوهاس جوک زخریا، مقدمه بر سیرة الملک، ج۱، ص۸.


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۳، ص۵۳۱۹، برگرفته از مقاله «بیبرس».    

رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
جعبه ابزار