بهاءالدین محمد بن احمد خرقی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بهاءالدین خَرَقی (یا مروزی)، ابوبکر محمد بن احمد بن ابی بِشْر، فیلسوف و متخصص علوم ریاضی و مؤلف آثار نجومی بود.
در دهکده خَرَق در نزدیکی
مرو به
دنیا آمد، و ظاهراً زندگی علمی او در همان محل سپری شد و در ۵۳۳ در همان‌جا وفات یافت. نام او را گاه ابومحمد عبدالجبّار بن عبدالجبّار بن محمد ذکر کرده‌اند؛ و گاه او را با بهاءالدین ابومحمد خرقی، فیلسوف و متخصص علوم ریاضی که
بیهقی زندگینامه او را نوشته است، یکی دانسته‌اند.
مهم‌ترین اثر بهاءالدین درباره
نجوم،
جغرافیا و گاه‌شناسی،
منتهی الادراک فی تقاسیم الافلاک است.
این اثر مشتمل بر سه «مقاله» است که نخستین آن‌ها درباره ترتیب افلاک است و نظریه
ابوجعفر خازن • و ابن هیثم • را مبنی بر این‌که افلاک صلب سیّارات را به حرکت در می‌آورند تأیید می‌کند.
در این اثر خرقی مختصات ۸۳ ستاره و طول اوج‌های سیارات را برای سال ۱۴۴۴ اسکندرانی (مطابق با ۱۹
ذیقعده ۵۲۶ تا یکم
ذیحجه ۵۲۷/ ۱۱۳۲ـ۱۱۳۳م) عرضه کرده است،
و اندازه متداول را نزد منجمان دوره اسلامی درباره میل دایرة البروج (َ۳۵ ْ۲۳ دقیقه)
و تقدیم اعتدالین (ْ۱ در ۶۶ سال)
ذکر می‌کند. مقاله دوم به توصیف کره زمین، از جمله به محاسبه مطالع و طالع‌های مایل محلی می‌پردازد. باب دوم آن‌که مبتنی بر اثر مفقود جیهانی است، درباره اقیانوس‌ها و دریاهاست و متن آن ویرایش و به لاتین ترجمه و با آثار بَتّانی و ابن رُسته مقایسه شده است.
بخشی از این مقاله که درباره مسیر خط استوای زمینی و «قُبّة الارض» (نقطه‌ای مفروض بر روی زمین محل برخورد خط
استوا با نصف‌النهاری که ربع مسکون را به دو نیمه مساوی تقسیم می‌نموده است
است، ویرایش و به
فرانسه ترجمه شده است.
سومین و آخرین مقاله درباره گاه‌شناسی است،
و مفاهیمِ احکام نجومیِ قِرانِ مشتری ـ زحل و دورها (ی سیارات) را نیز شرح می‌دهد. مقدمه کتاب منتهی الادراک به آلمانی ترجمه شده است.
خرقی خلاصه‌ای از منتهی الادراک را در دو «مقاله» تدوین کرد و آن را التبصرة فی الهیئة نامید
و به
ابوالحسین علی بن نصیرالدین، وزیر سنجر، تقدیم کرد. مقدمه این اثر نیز به آلمانی ترجمه شده است.
تبصره، چنانکه از تعداد فراوان نسخه‌های خطی بر جای مانده آن بر می‌آید، بسیار مورد توجه بوده است. این امر را شرح‌هایی نیز که
محمد بن مبارک‌شاه بخاری در ۷۳۳
و
احمد بن عثمان جوزجانی (متوفی ۷۴۴) بر آن نوشته‌اند
تأیید می‌کند.
(۱) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف‌الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۲) حسن حسن‌زاده آملی، دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی، قم ۱۳۷۲ ش.
(۳) Carl Brockemann، Geschichte der arabischen litteratur، Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹، Supplementband، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
(۴) G Ferrand، "Notes de gإographie orientale"، Journal asiatique، ۲۰۲ (۱۹۲۳)، ۱-۳۵.
(۵) Nallino، Al-Batta ¦n i ¦sive Albatenii Opus astronomicum، Milan ۱۸۹۹-۱۹۰۷.
(۶) Suter، Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke، Leipzig ۱۹۰۰.
(۷) E Wiedemann، Aufsجtze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte، Hildesheim and New York ۱۹۷۰، I، ۶۴۱-۶۵۹، II، ۶۲۸-۶۳۶.
(۸) idem، "Einige Biographien nach al-Baihaq i ¦ "، Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Sozietجt in Erlangen، ۴۲ (۱۹۱۰)، ۵۹-۷۷.
(۹) E Wiedemann and K Kohl، "Einleitung zu Werken von al Charaq ¦â "، Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Sozietجt in Erlangen، ۵۸-۵۹، ۱۹۲۶-۱۹۲۷، ۲۰۳-۲۱۱
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بهاءالدین خَرَقی»، شماره۲۱۴۸.
