بلندیهای جولان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جَوْلان (یا جُولان یا بلندیهای جولان)، از مناطق مهم
خاورمیانه، واقع در جنوب غربی
سوریه، جزو استان قُنَیطرَه می‌باشد.
جولان فلات نسبتاً مرتفعی به مساحت تقریبی ۲۷۶، ۱ کیلومتر مربع است که با
سوریه،
لبنان،
فلسطین و
اردن مرز مشترک دارد. میانِ َ۴۱ ۳۲ تا َ۱۵ ۳۳ عرض شمالی و َ۳۷ ۳۵ تا َ۵۷ ۳۵ طول شرقی واقع است. طول آن از شمال به جنوب بیش از ۶۵ کیلومتر و عرض آن بین ۱۲ تا ۲۵ کیلومتر است.
رود اردن و دریاچه طبریه در مغرب، آن را از فلسطین جدا می‌سازند.
رود یرموک در جنوب، حد فاصل جولان و اردن است. در شمال،
کوه حِرمون (جبل
الشیخ)، که بر جولان مشرف است، آن را از لبنان جدا می‌کند و در مشرق نهرالعَلاّن و حوضه‌های کم ارتفاع طبیعی نَقَره و جَیدور، جولان را از حوران جدا می‌سازد
یکی از دلایل اهمیت جولان، اشرافِ آن بر سرزمین‌های مجاور است. بیشتر منطقه جولان بیش از پانصد متر از سطح آبهای آزاد ارتفاع دارد. به جز قسمت شمالی، ارتفاعات جولان متشکل از دو رشته
کوه است: رشته
کوه اول، در مرکز جولان، از شمال غربی شهر
قنیطره آغاز می‌شود و به سمت جنوب شرقی امتداد می‌یابد. رشته
کوه دوم، در جنوب جولان، از جنوب قنیطره تا روستای رَفید، تقریباً با جهت شمال به جنوب، امتداد یافته است. در مرکز و جنوب جولان تپه‌هایی با ارتفاع بیش از هزار متر وجود دارد، مانند تپه عَموریه به ارتفاع ۲۲۶، ۱ متر در شمال‌غربی شهر قنیطره در مرکز جولان، که بلندترین نقطه جولان نیز به شمار می‌آید، و تپه آتشفشان ابوالنَدی به ارتفاع ۲۰۴، ۱ متر در جنوب غربی شهر قنیطره.
بخش جنوبی جولان کوچک‌ترین و ناهموارترین بخش این منطقه است.
منطقه جولان سرچشمه منابع آبی مناطق مجاور در کشورهای سوریه، فلسطین، اردن و لبنان است.
بلندیهای جولان از حیث منابع
آب سطحی و زیرزمینی بسیار غنی است، از جمله دریاچه مَسعَدَه در شمال شهر قنیطره و مشرق شهر مسعده، و دریاچه طبریه میان جولان و فلسطین واقع است و رودهای پرآبی چون رود اردن در مغرب جولان و رُقّاد در شمال جولان جاری است.
جولان آب و هوای خاصی دارد که به آب و هوای جولانی معروف است.
میانگین دمای سالانه در مناطق گوناگون جولان، بین ْ۱۴ تا ْ۱۹ است
این منطقه به سبب واقع شدن در ْ۳۲ تا ْ۳۳ عرض شمالی و قرار گرفتن در مسیر بادهای غربی، آب و هوایی معتدل و مرطوب و بالاترین بارش را در سوریه دارد.
بارش سالانه آن بین ۳۵۰ تا ۶۵۰ میلیمتر است
که همراه با مراتع غنی، از قدیم در جذب عشایر به این منطقه مؤثر بوده است.
آل‌فضل و آل‌نعیم از عشایر بزرگ منطقه و مَرازقه، قَصیرین، سَبارِجه، جَعاتین و وِیسه، عشایر کوچکی هستند که تاکنون در جولان به صورت پراکنده باقی مانده‌اند.
اقتصاد جولان بر
کشاورزی و
دامداری استوار است. در شمال جولان
سیب و
گیلاس و
بادام، در مرکز آن حبوبات، در بخش جنوبی حبوبات و
زیتون، و در وادی‌های یرموک و معود موز و لیموشیرین به عمل می‌آید.
در مرکز جولان پرورش
گاو،
گاو میش ،
بز،
شتر و به ویژه
گوسفند و
مرغ رواج دارد. از معادن سُرب در
کوه هرمون و
مس در
کوه‌های حرمون، ماسه کوارتز در
کوه شیخ و مارن و گوگرد به ویژه در منطقه حَمَه بهره‌برداری می‌شود.
در ۱۳۷۹ ش/۲۰۰۰، جمعیت جولان حدود ۰۰۰، ۵۰۰ تن بوده است. تجمع جمعیت بیشتر در سه مرکز اصلی قنیطره، دامنه‌های جنوبی
کوه حرمون و شمال جولان، و منطقه فیق در جنوب جولان است.
بقایای قلعه صُبَیبه (قلعه
نمرود)، آثار شهر بانیاس و باب‌الهوی در شمال از جمله آثار قدیمی جولان است.
واژه جولان، به معنای خاکی که
باد آن را در سطح
زمین جابه‌جا می‌کند،
از ریشه ج و ل گرفته شده و بر موضع،
کوه یا روستایی در
شام اطلاق شده است.
در
تورات (صحیفه یوشع‌بن نون، ۲۰:۸، ۲۱:۲۷) از شهر جولان یاد شده که سَلّوم
آن را با جولان کنونی یکی دانسته است. نام جولان در اشعار
عرب نیز بارها آمده است.
یونانیان به این منطقه گولانیتیس می‌گفتند.
به این منطقه حارِثُ الجَولان هم گفته‌اند.
علت این تسمیه، انتسابِ آن به حارث‌بن ابی‌شمر غسّانی (از امرای غسانی، متوفی سال هشتم هجرت) است که احتمالاً در بخشی از جولان (یکی از مراکز غَسانیان که پایتختشان شهر بُصری' بود) فرمانروایی می‌کرد. وجه تسمیه دیگر را جولان دادن اسب‌ها و لشکریان در
جنگ یرموک ذکر کرده‌اند.
تاریخ آن از هزاره سوم پیش از میلاد، با ورود قبایل کنعانی به غرب
سوریه آغاز می‌شود. در کتیبه‌هایی که در تلُ العَمارنه‌کشف شده، جولان جزو املاک فرعون‌ها ذکر شده است.
بر اساس مطالبی که در تورات آمده (برای نمونه رجوع کنید به سفر اعداد، فصل بیست‌ویک و بیست‌ودو)، در هزاره دوم پیش از میلاد، جولان یکی از مناطق هلال خصیب، محل چرای دام‌های اَموری‌های عرب‌تبار، که
کوه جولان را مقدّس می‌دانستند، بود.
در اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول پیش از میلاد آرامی‌ها به منطقه جولان رفتند و در قسمت‌های گوناگون آن مستقر شدند. آنان پس از برقراری
حکومت در
دمشق، جولان را ضمیمه قلمرو خود کردند.
با سقوط حکومت آرامی‌ها به دست آشوری‌ها (۷۳۲ ق م) جولان جزو قلمرو آشوری‌ها شد و با روی کار آمدن حکومت جدید بابلی‌ها (۷۲۱ ق م) به تصرف آنها در آمد. در
قرن پنجم پیش از میلاد، ایرانیان، که حکومتشان تا سرزمین شام و رودهای اردن و عاصی گسترش یافته بود، جولان را نیز تصرف کردند
با روی کار آمدن سلوکیان در ۳۰۰ ق م، جولان صحنه درگیری میان سلوکیان و بَطالمه
مصر شد و در ۶۴ ق م به دست رومیان افتاد. با روی کار آمدن رومیان شرقی در قرن سوم میلادی، جولان از توابع شهر بصری شد و تعداد ساکنان عرب آنجا افزایش یافت و در اواخر قرن سوم میلادی، جولان اقامتگاه قبایل تنوخ گردید که در شام به سر می‌بردند
جولان پیش از
اسلام، مثل بیشتر نقاط
شام، تابع غسانیان بود که از قرن سوم میلادی به مدت چهار قرن حکومت‌هایی تشکیل داده بودند.
در زمان ورود اسلام به شام، جولان تابع
اردن و وابسته به شام بود و علاوه بر کوره (استان)، شهر نیز خوانده می‌شد. پس از ورود اسلام بلافاصله ضمیمه جُنْد دمشق گردید.
مسلمانان در سال ۱۳، در زمان حکومت
ابوبکر (۱۱ـ۱۳)، جنوب جولان را فتح کردند
که نبرد
یرموک از شواهد آن است و در آن مسلمانان بر جنوب شامات مسلط شدند.
با این حال، این گفته بلاذری
که شهر جولان، از توابع اردن، در زمان
عمربن خطّاب (حک: ۱۳ـ۲۳)، به وسیله شُرَحْبیل‌بن حَسَنَه و به
صلح فتح شد، نشان می‌دهد که فتوحات مسلمانان در جولان در زمان
خلافت عمر تکمیل و از آنجا به بقیه شامات گسترش یافته است. مؤلفان
مسلمان قرن‌های سوم تا ششم از جولان نام برده‌اند.
در سال ۵۰۰/ ۱۱۲۱، صلیبی‌ها جولان را
غارت کردند.
در حمله مغولان به شام در
قرن هفتم، به ویژه پس از شکست آنان از ملک مظفر قُطُزْ در عین
جالوت در ۶۵۸،
جولان بار دیگر آسیب دید، ولی از آن پس تا آغاز تسلط عثمانی‌ها بر شام در اوایل سده دهم، آرامش نسبی داشت.
عثمانی‌ها تا اواخر
جنگ جهانی اول (۱۹۱۴ـ ۱۹۱۸) در جولان و دیگر مناطق
سوریه حضور داشتند. در زمان آنها، جولان قضای وابسته به دمشق و مهم‌ترین راه ارتباطی
دمشق با
فلسطین و
مصر بود. این موقعیت سبب ایجاد مراکزی چون قنیطره و نیز مهاجرت (بعضاً اجباری) گروه‌های گوناگونی به جولان گردید.
در زمان عثمانی‌ها (در اواسط سده سیزدهم)، سپاهیان مصری، به فرماندهی ابراهیم پاشا، جولان را اشغال کردند. این منطقه پس از جنگ جهانی اول تا زمان حضور نظامیان بریتانیایی در اواخر جنگ جهانی دوم در منطقه، به مدت ۲۱ سال تحت‌الحمایه فرانسویها بود.
هنگام حضور فرانسویها در منطقه، در ۱۳۰۲ ش/۱۹۲۳ مرز سوریه و فلسطین در جولان تعیین شد.
در زمان تسلط بریتانیا بر جولان، دو قلعه، یکی در مسعده در ۱۳۱۵ ش/۱۹۳۷ و دیگری نزدیک مسعده، احداث شد که قلعه اخیر به دروازه جولان معروف است.
در ۱۳۲۷ ش/۱۹۴۸، به دلیل پناه بردن حدود شانزده هزار فلسطینی به جولان، به ویژه به‌سبب نگرانی رژیم اشغالگر قدس از اشراف ارتفاعات جولان بر سکونت‌گاه‌های اسرائیلی در مناطق پست و کم‌ارتفاع، جولان به منطقه‌ای نظامی بدل شد.
در ۱۳۲۸ ش/۱۹۴۹، با اعلام
آتش بس میان سوریه و رژیم صهیونیستی، که در پی اولین برخورد نظامی
اعراب و
اسرائیل (۱۳۲۷ ش) روی داد، مرزهای سوریه با فلسطین اشغالی در جولان، در چهار منطقه خالی از اسلحه (بانیاس، حوله ـ کَعْوَش، عامریه ـ حاصل، و منطقه دریاچه طبریه) تعیین شد، که صهیونیستها بارها به آنها حمله کردند.
در
خرداد ۱۳۴۶/ ژوئن ۱۹۶۷، در
جنگ شش روزه، اشغالگران
صهیونیست با هجوم گسترده به سوریه، جولان را تصرف کردند .
و بلافاصله به احداث شهرکهای
یهودی نشین در جولان پرداختند. در ۱۳۴۸ ش/۱۹۶۹ نیز طرح اسکان و توسعه جولان، با هدف اسکان بیشتر یهودیان در منطقه و احداث شهر جولان، و در ۱۳۵۲ ش/ ۱۹۷۳ طرح توسعه
کشاورزی و احداث شهرکهای زراعی در بخشهای شمالی و مرکزی و جنوبی جولان و طرحهای صنعتی به اجرا در آمد.
در اوایل
مهر ۱۳۵۲/ اوایل اکتبر ۱۹۷۳، هم زمان با حمله نیروهای مصری به
صحرای سینا، ارتش سوریه نیز به مواضع صهیونیستها در بلندیهای جولان حمله کرد و ضمن آزادسازی قنیطره در نخستین حملات، جولان و اراضی اشغال شده را پس گرفت، ولی اندکی بعد قسمت عمده این منطقه بار دیگر اشغال شد و در هر صورت، خط آتش جدیدی ایجاد شد که بر اساس آن قنیطره و آبادیهای مهمی چون حمیدیه، قحطانیه و رفید جزو سوریه شد.
(درباره خط آتش‌بس ۱۳۲۸ ش/۱۹۴۹ و ۱۳۴۶ش/ ۱۹۶۷ رجوع کنید به این آدرس
) (در باره مسیر تهاجمات رژیم صهیونیستی به جولان، موقعیت آبادیهای جولان و نیز پراکندگی شهرکهای جدیدالاحداث یهودی‌نشین در آن رجوع کنید به این آدرس.
).
رژیم صهیونیستی، به منظور جدا کردن جولان از سوریه، سیاست‌های خود را بر ساخت شهرکهای یهودی نشین در مناطق مرکزی جولان متمرکز کرد. در ۱۳۶۰ ش/۱۹۸۱، انضمام جولان به رژیم صهیونیستی در مجلس این رژیم تصویب شد. با آنکه جولان محور مذاکرات
صلح در برابر
زمین (در ۱۳۷۰ ش/۱۹۹۱ در شهر مادرید) بود و در مذاکرات ۱۳۷۲ ش/ ۱۹۹۳، جزو
سوریه شناخته شد، اما مسئله جولان و اشغال اراضی هنوز پایان نیافته است.
(۱) علاوه بر كتاب مقدّس. عهد عتیق؛
(۲) ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوك مصر و القاهره، قاهر [? ۱۳۸۳(ـ۱۳۹۲/ )? ۱۹۶۳(ـ ۱۹۷۲؛
(۳) ابن‌خرداذبه، المسالک و الممالک؛
(۴) ابن‌درید، كتاب جمهره اللغه، چاپ رمزی منیربعلبكی، بیروت ۱۹۸۷ـ ۱۹۸۸؛
(۵) ابن‌سیده، المحكم و المحیط الاعظم فی اللغه، قاهره ۱۳۷۷ـ۱۳۹۳/ ۱۹۵۸ـ۱۹۷۳؛
(۶) ابن‌شداد، الاعلاق الخطیره فی ذكر امراء الشام و الجزیره، ج ۱، قسم ۱، چاپ یحیی زكریا عبّاره، دمشق ۱۹۹۱؛
(۷) ابن‌فقیه؛
(۸) غیاث‌بن غوث اخطل، شعرالاخطل، چاپ فخرالدین قباوه، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹؛
(۹) محمدبن محمد ادریسی، كتاب نزهه المشتاق فی اختراق الا´فاق، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹؛
(۱۰) محمدبن عبداللّه ازدی، تاریخ فتوح‌الشام، چاپ عبدالمنعم عبداللّه عامر، قاهره ۱۹۷۰؛
(۱۱) محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغه، ج ۱۱، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره )بی‌تا.(؛
(۱۲) احمد اسماعیل علی، تاریخ بلاد الشام، دمشق ۱۹۹۸؛
(۱۳) احمد یحیی افنیخر، الجولان: الارض الاسیره، دمشق ۲۰۰۳؛
(۱۴) حسن امین، غارات علی بلادالشام، )دمشق( ۱۴۲۱/۲۰۰۰؛
(۱۵) عبداللّه‌بن عبدالعزیز بكری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، چاپ مصطفی سقا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۱۶) جان بویربل، جنگ طولانی اعراب و اسرائیل از ۱۹۴۶، ترجمه ابوطالب صارمی، تهران ۱۳۴۹ ش؛
(۱۷) بلاذری (بیروت)؛
(۱۸) پیتر بومونت، جرالدبلیك، و مالكوم واگ واستاف، خاورمیانه، ترجمه محسن مدیرشانه‌چی، محمود رمضان‌زاده، و علی آخشینی، مشهد ۱۳۶۹ ش؛
(۱۹) حمید بیات، «نقش بلندیهای جولان درآینده‌ی گفت‌وگوهای سوریه و رژیم صهیونیستی»، فصلنامه‌ی سیاست خارجی، سال ۱۳، ش ۴ (زمستان ۱۳۷۸)؛
(۲۰) فردریك جرارد پیك، تاریخ شرقی الاردن و قبائلها، تعریب بهاءالدین طوقات، بغداد )? ۱۹۳۴(؛
(۲۱) محسن توكلی، « و جولان، كلید صلح و یا جنگ در خاورمیانه»، دیدگاهها و تحلیلها، ش ۱۲۹ (شهریور ۱۳۷۸)؛
(۲۲) جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد ۱۴۱۳/۱۹۹۳؛
(۲۳) حسان‌بن ثابت، دیوان، چاپ ولید عرفات، لندن۱۹۷۱؛
(۲۴) خلیل‌بن احمد، كتاب‌العین ، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۵؛
(۲۵) مصطفی مراد دبّاغ، بلادنا فلسطین، خلیل ، ج ۳، قسم ۲، ۱۴۰۵/۱۹۸۵، ج ۶، قسم ۲، ۱۳۹۴/۱۹۷۴؛
(۲۶) یوسف دبس، مختصر تاریخ سوریه، ج ۱، بیروت ۱۹۸۴؛
(۲۷) عبیدبن حصین راعی نمیری، شعرالراعی النمیری، چاپ نوری حمودی قیسی و هلال ناجی، )بغداد( ۱۴۰۰/۱۹۸۰؛
(۲۸) احمد وصفی زكریا، عشائرالشام، دمشق ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲۹) جرجی زیدان، العرب قبل‌الاسلام، بیروت: منشورات دارمكتبه الحیاه، )بی‌تا.(؛
(۳۰) عبدالحكیم سلوم، دررالبیان فی تاریخ الجولان، )دمشق( ۲۰۰۲؛
(۳۱) طبری، تاریخ (بیروت)؛
(۳۲) خالد عاید،«شهرك‌سازی در اراضی اشغالی»، در سیاست و حكومت رژیم صهیونیستی، ترجمه مركز مطالعات و تحقیقات اندیشه‌سازان نور، تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۷ ش؛
(۳۳) علی غامدی، بلادالشام قُبَیلَ الغزو المغولی: ۵۸۹ـ۶۵۷ ه / ۱۱۹۳ـ۱۲۵۹ م، مكه ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸؛
(۳۴) محمد مصلح، الجولان: الطریق الی الاحتلال، بیروت ۲۰۰۰؛
(۳۵) ولید معلم، سوریه: ۱۹۱۶ـ۱۹۴۶ م، الطریق الی الحرّیه، دمشق ۱۹۸۸؛
(۳۶) مقدسی؛
(۳۷) الموسوعه العربیه، دمشق: هیئه الموسوعه العربیه، ۱۹۹۸ـ ؛
(۳۸) الموسوعه العربیه العالمیه، ریاض: مؤسسه اعمال الموسوعه للنشر و التوزیع، ۱۴۱۹/۱۹۹۹؛
(۳۹) زیادبن معاویه نابغه ذبیانی، دیوان، چاپ محمدطاهر ابن عاشور، تونس ۱۹۸۶؛
(۴۰) غلامرضا نجاتی، جنگ چهارم اعراب و اسرائیل: رمضان ۱۳۹۳، )تهران( ۱۳۵۲ ش؛
(۴۱) ) نقشه] لبنان، مقیاس ۰۰۰ ، ۲۰۰: ۱، بیروت: جیوپروجكتس، ۲۰۰۲؛
(۴۲) محمدبن عمرواقدی، فتوح‌الشام، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۴؛
(۴۳) یعقوبی، البلدان؛
(۴۴) Kevin Butcher, Roman Syria and the Near East , London ۲۰۰۳;
(۴۵) Encyclopaedia Judaica , Jerusalem ۱۹۷۸-۱۹۸۲, s.v. "Golan" (by Michael Avi-Yonah);
(۴۶) EI ۲ , s.v. "Al-Dj awlan" (by D. Sourdel);
(۴۷) Martin Gilbert, The Routledge atlas of the Arab-Israeli conflict , London ۲۰۰۲;
(۴۸) Steven Runciman, A history of the Crusades , Middlesex, Engl. ۱۹۸۰-۱۹۸۱.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جَوْلان »، شماره۵۲۱۴.
