بعلبک
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَعْلَبَک، شهری کهن در شمال شرقی دره بقاع
لبنان می‌باشد. این شهر در دامنه‌های سلسله جبال شرقی لبنان در ۳۴ و ۱۰ عرض شمالی و ۳۶ و ۱۱ طول شرقی و در ارتفاع ۱. ۱۶۵، متری از سطح دریا واقع است.
نام بعلبک به دوران بسیار کهن بازمی‌گردد و در آن بازتاب نام خدای بزرگ فنیقی «بعل» دیده می‌شود.
این نام مرکب از دو جزء «بعل» و «بک» است و در معنای آن سخنان گوناگونی گفته شده است: برخی آن را در زبان فنیقی، به معنای خانه یا شهر بعل دانسته‌اند و برخی دیگر نام این شهر را از ریشه سریانی «بعل بقعوتو» و به معنای «پروردگار بقاع» فرض کرده‌اند؛ اما پاره‌ای از محققان غربی، ریشه‌ای یونانی برای آن پنداشته‌اند و بر این باورند که بعلبک در اصل «بعل - باکو» یا «بعل - باخوس»، برگرفته از نام «باخوس» یکی از خدایان
یونان باستان است.
در دوران تسلط یونانیان بر این شهر، خدای محلی بعل به «هلیوس» یونانیان تشبیه، و این شهر «هلیوپولیس» به‌معنای «شهرخورشید» خوانده شد.
کاوش‌های باستان‌شناختی دیرینگی بعلبک را به دوران‌نوسنگی ۶۰۰۰-۳۰۰۰ق‌م می‌رساند.
در هزاره ۳ق‌م این شهر زیستگاه کنعانیان بوده است. هنگامی که آرامیان وارد
سوریه شدند، از اختلاط آن‌ها با کنعانیان، فنیقی‌ها پدید آمدند که در این شهر سکنی داشتند.
بعلبک در طول تاریخ کهن خود بارها مورد تهاجم اقوام مختلف از جمله هیکسوس‌ها، آشوریان، بابلی‌ها و پارس‌ها قرار گرفته است. در دوران کشورگشایی‌های اسکندر این شهر به تصرف یونانیان درآمد، اما دیری نپایید که بطالسه
مصر بر این شهر چیره شدند. در اوایل سده نخست میلادی رومی‌ها بر این شهر استیلا یافتند. آوگوستوس د ۱۴م امپراتور روم به افتخار یوپیتر - خدای‌ِ خدایان رومیان - معبدی در این شهر برپا نمود و این شهر را «یوپیتر هلیوپولیتن» نامید. اوج شکوفایی بعلبک در دوره چیرگی رومیان بر این شهر بود.
با رسمیت یافتن
مسیحیت در امپراتوری روم شرقی، معبد یوپیتر در بعلبک به
کلیسا بدل شد.
در زمان
خلافت عمر سپاه
اسلام به فرماندهی
ابوعبیده جراح و
خالد بن ولید بارها به بعلبک تاختند، اما وجود دیوار و باروی استوار شهر از یک سو
و مقاومت سرسختانه رومیان از سوی دیگر، فتح کامل آن را تا
ذیقعده ۱۵/دسامبر ۶۳۶ به تعویق انداخت.
و شاید به همین سبب باشد که در روایات تاریخ‌نگاران مسلمان در ثبت تاریخ و وقایع مربوط به فتح بعلبک اندکی اختلاف به چشم می‌خورد.
به هر حال پس از فتح
مسلمانان، اهالی بعلبک به پرداخت
خراج ملزم گردیدند.
این شهر نخست تابع ولایت
حمص بود و بعدها به جند
دمشق ملحق گردید.
به هنگام فتح افزون بر رومی‌ها، گروه‌های بسیاری از عرب‌ها و ایرانیان در بعلبک می‌زیستند.
معاویه پس از گسترش نفوذ خود در ولایات شام از جمله بعلبک، در ۴۲ق/۶۶۲م گروهی از ایرانیان این شهر را در
انطاکیه سکنی داد.
با این همه، تا دوره خلافت
عبدالملک بن مروان ح ۶۹ق/۶۸۸م همچنان اکثر ساکنان شهر را ایرانیان تشکیل می‌دادند.
به هنگام سیطره
عباسیان، بعلبک به سبب برخورداری از موقعیت مهم استراتژیکی به صورت مرکز مهم نظامی آنان درآمد. در ۲۵۸ق/ ۸۷۲م دولت طولونی مصر آن‌جا را از عباسیان ستاند؛ اما یک سال پس از قتل عام اهالی شهر به دست حسین بن زکرویه قرمطی در ۲۹۰ق/ ۹۰۳م
بار دیگر بعلبک به اطاعت
خلفای عباسی درآمد.
در ۳۵۹ق/۹۷۰م خلیفه
فاطمی حاکمی بر آن شهر گمارد و به نفوذ صد و چند ساله عباسیان خاتمه داد. از آن پس بعلبک آرامش نیافت و پیوسته شاهد وقوع آشوب‌ها و کشمکش‌های طولانی میان کارگزاران فاطمی و حکام نواحی مختلف بود.
تا آنکه در ۴۱۶ق/۱۰۲۵م به تصرف
صالح بن مرداس امیر
حلب درآمد.
و سرانجام در ۴۶۸ق/۱۰۷۶م
سلجوقیان بر آن‌جا دست یافتند.
در سده ق۱۲/۶م نخست امیر گمشتکین بوری و پسرش محمد بعلبک را به تصرف خویش درآوردند. آن‌گاه نوبت به امارت معین‌الدین انر رسید؛ تا آنکه نورالدین محمود زنگی موقتاً شهر را از وی ستاند.
در
شعبان ۵۷۰/مارس ۱۱۷۵
صلاح‌الدین ایوبی بر بعلبک تاخت و در
رمضان همان سال مردم شهر را به تسلیم واداشت و زمام امور را به ابن مقدم سپرد. آن‌گاه که ابن مقدم بر صلاح‌الدین شورید، وی در ۵۷۵ق امارت بعلبک را به برادرزاده خود فرخشاه سپرد و بعدها به نوه برادر خود بهرامشاه به اقطاع داد. در دوره حکومت ایوبیان بعلبک به چنان رونق و آبادانی و شکوه ادبی دست یافت که از زمان فتح اسلامی بی‌سابقه بود. دژها، برج‌ها و باروهای مستحکم، قصرهای با شکوه و مساجد بزرگ به همت خاندان ایوبی بنا شد.
سرانجام در ۶۵۸ق/۱۲۶۰م مغولان بر بعلبک استیلا یافتند؛ اما دیری نپایید که سپاه هولاکو در برابر لشکریان ملک ظاهر بیبرس منهزم شد و بدین‌سان راه برای نفوذ ممالیک به آن دیار هموار گشت.
با به قدرت رسیدن عثمانیان در ۹۲۲ق/۱۵۱۶م حکمرانان محلی، به ویژه بنو حرفوش در بعلبک امارت یافتند. این خاندان شیعی که دوره
حکومت آنان به مدت ۳ سده به طول انجامید، در گسترش
مذهب تشیع و سپردن منصب افتا به
علمای شیعه بسیار کوشیدند. افزون برآن در راه عمران و آبادانی شهر و رونق امر کشاورزی از هیچ اقدامی فروگذار نکردند. حرفوشیان با تقویت پیوند دوستی خود با حکام اطراف و به ویژه
آل شهابی و معنی، به تدریج خود را از سیطره دولت عثمانی رهانیدند.
با پایان یافتن سیطره حرافشه بر بعلبک، دوره اداره شهر به شیوه اقطاع نیز به پایان رسید و بعلبک به صورت «لواء» درآمد که زیر نظر والی دمشق اداره می‌شد. در ۱۲۸۸ق/۱۸۷۱م این شهر از شرق بقاع استقلال یافت و به صورت قضاء شهرستان مستقلی درآمد. پس از
جنگ جهانی اول، فرانسوی‌ها آن‌جا را به اشغال خود درآوردند. سرانجام در ۱۹۲۰م این شهر به کشور لبنان ملحق شد. از آن پس بعلبک تابع بقاع بود تا ۱۳۰۴ش/۱۹۲۵م که در تقسیمات اداری دولت لبنان به صورت محافظه استان درآمد که متشکل از ۴ مدیریه (شهرستان) و ۸۰ روستا بود.
باغ‌های سرسبز با انواع درختان میوه و نیز تاکستان‌های فراوان گرداگرد بعلبک بستر مناسبی برای رونق فعالیت‌های کشاورزی در آن‌جا فراهم آورده است.
زیتون،
انجیر، بادام و حبوبات از مهم‌ترین محصولات آنند که همه ساله افزون بر تأمین نیاز داخلی به دیگر مناطق لبنان و نیز
ترکیه صادر می‌شود. از برکت چراگاه‌های سرسبز که در دامنه رشته‌کوه‌های شرقی بعلبک گسترده‌اند، دام‌پروری نیز در آن‌جا رونق بسزایی یافته است، به گونه‌ای که برخی از فرآورده‌های دامی آن شهرت جهانی دارد. برنزسازی، روغن‌کشی، ساخت ظروف چوبی، بافندگی، ریسندگی و حریربافی از عمده‌ترین صنایع آن به شمار می‌رود. پارچه‌های مرغوب بعلبک در دوره اسلامی به اقصی نقاط
جهان صادر می‌شده است.
بعلبک که در مسیر کاروان‌های
تدمر و
صور و نیز جاده اصلی دمشق به حمص قرار گرفته بود، امکان ارتباط شرق و غرب لبنان را فراهم می‌ساخت؛ از این‌رو، از دیرباز در زمره مراکز مهم بازرگانی قرار داشت، اما به تدریج در دوره ممالیک، با تغییر خطوط اصلی راه، از اهمیت تجاری آن شهر کاسته شد.
امروزه آثار
باستانی به جای مانده از دوره رومیان به ویژه پرستشگاه‌های سه گانه آن، شهرت بسزایی برای بعلبک فراهم آورده است؛ چندان که همه ساله جهانگردان بی‌شماری را از سراسر جهان، به سوی خود می‌کشاند. در دوره اسلامی مجموعه بناهای اصلی معابد
باستانی به دژهایی مستحکم تبدیل شد و بعدها
مسلمانان به منظور استحکام بخشیدن به نظام دفاعی شهر بناهای جدیدی بر معابد افزودند. این معابد در سده‌های معاصر نیز نظر باستان‌شناسان اروپایی را به خود جلب کرد و در ۱۸۹۸م گروهی از باستان‌شناسان آلمانی در آن‌جا به کاوش پرداختند. در دوره قیمومت فرانسه نیز تلاش‌هایی برای بازسازی و ترمیم معابد صورت گرفت. از جمله آثار تاریخی بعلبک دو مسجد رأس‌العین و مسجد جامع شهر با رواق و مناره‌ای با شکوه و دو کتیبه مربوط به دوران ممالیک است. افزون بر آن آرامگاه
الیاس پیامبر، قبر
اسباط و مدفن حفصه خواهر
معاذ بن جبل نیز در آنجاست.
در منابع کهن از بناهای دیگری چون مدرسه‌ها
رباط‌ها، آسایشگاه‌ها و دیرها در بعلبک نام برده‌اند
که اکنون کاملاً از میان رفته‌اند.
(۱) علی ابن اثیر، الکامل فی التاریخ.
(۲) احمد ابن اعثم کوفی، الفتوح، به کوشش علی شیری، بیروت، ۴۱۱ق.
(۳) ابن بطوطه، رحله، بیروت، ۹۸۰م.
(۴) محمد ابن حوقل، صورة الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، ۹۳۸م.
(۵) محمد ابن شداد، الاعلاق الخطیرة، به کوشش یحیی زکریا عباره، دمشق، ۹۹۱م.
(۶) عمر ابن عدیم، بغیة الطلب، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۹۸۸م.
(۷) عمر ابن عدیم، زبدة الحلب، به کوشش سامی دهان، دمشق، ۳۷۰ق/ ۹۵۱م.
(۸) احمد ابن فقیه، مختصر کتاب البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، ۳۰۲ق/ ۸۸۵م.
(۹) ابوالفدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، ۸۴۰م.
(۱۰) محمد ازدی، فتوح الشام، به کوشش عبدالمنعم عبدالله عامر، قاهره، ۹۷۰م.
(۱۱) ابراهیم اصطخری، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۹۲۷م.
(۱۲)
بطرس بستانی، دائرة المعارف، بیروت، دارالمعرفه.
(۱۳) احمد بلاذری، فتوح البلدان، به کوشش عبدالله انیس طباع، بیروت، ۴۰۷ق/۹۸۷م.
(۱۴) فیلیپ حتی، لبنان فی التاریخ، ترجمه انیس فریحه، بیروت، دارالثقافه.
(۱۵) احمد خالدی، لبنان فی عهد الامیر فخرالدین المعنی الثانی، به کوشش اسد رستم و فؤاد افرام
بستانی، بیروت، ۹۶۹م.
(۱۶) خلیفة بن خیاط، تاریخ، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۳۸۷ق/۹۶۷م.
(۱۷) ادوارد رابینسن، یومیات فی لبنان، ترجمه اسد شیخانی، بیروت، منشورات دارالمکشوف.
(۱۸) قاسم رفاعی، بعلبک فی التاریخ، بیروت/دمشق، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
(۱۹) حیدر شهابی، لبنان فی عهد الامراء الشهابیین، به کوشش اسد رستم و فؤاد افرام
بستانی، بیروت، ۹۶۹م.
(۲۰) محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری.
(۲۱) انیس فریحه، اسماء المدن و القری اللبنانیه، بیروت، ۹۵۶م.
(۲۲) زکریا قزوینی، آثار البلاد و اخبار العباد، بیروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
(۲۳) مارتن، پ‌پ - م، تاریخ لبنان، ترجمه رشید شرتونی، بیروت، ۹۸۶م.
(۲۴) علی مسعودی، التنبیه و الاشراف، به کوشش دخویه، لیدن، ۸۹۳م.
(۲۵) محمد مقدسی، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۹۰۶م.
(۲۶) حسن نصرالله، تاریخ بعلبک، بیروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
(۲۷) یاقوت حموی، معجم البلدان.
(۲۸) احمد یعقوبی، تاریخ، بیروت، ۹۶۰م.
(۲۹) Britannica , micropaedia , ۱۹۷۸.
(۳۰) The Columbia Encyclopedia , ۲۰۰۱.
(۳۱) EI ۲.
(۳۲) Pauly
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بعلبک»، شماره۴۹۳۹.
