برهان اولی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

برهان اولی یکی از اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به معنای برهان اثبات‌کننده بی‌واسطه مطلوب است.

---

برهانی که بر یک چیز اقامه می‌شود گاهی اولاً و بالذات همان چیز را اثبات می‌کند و گاهی غیر مستقیم آن را ثابت می‌کند؛ یعنی در واقع چیزی را اثبات می‌کند که اعم از مطلوب است و مطلوب، از آن لحاظ ثابت‌شده تلقی می‌شود که اعمّ آن اثبات شده است. قسم اول را برهان اوّلی گفته‌اند و قسم دوم برهان ثانوی است؛ مثلاً اقامه برهان برای اینکه مجموع زوایای مثلث برابر ۱۸۰ درجه است اولاً و بالذات این حکم را برای مطلق مثلث و نه یک قسم خاص، ثابت می‌کند و اگر برای متساوی الاضلاع هم ثابت می‌شود از این لحاظ است که نوعی از مثلث است؛ بنابراین برهان ثابت‌کننده این حکم نسبت به مطلق مثلث، برهان اوّلی است و نسبت به هر یک از انواع مثلث، برهان ثانوی است.

---

خواجه نصیرالدین در بیان فرق بین قضیه اولی و قضیه‌ای که حملش اولی است و قضیه‌ای که برهانش اوّلی است می‌گوید: اول (قضیه اوّلی) آن است که میان موضوع و محمول اوسطی نباشد و قضیه به نفس خود بیّن باشد. دوم (قضیه‌ای که حمل آن اولی است) قضیه‌ای است که محمول آن بر عام‌تر از موضوع حمل نشود، اما ممکن است میان هردو واسطه‌های زیادی باشد، ولی اوسط حتماً مساوی اصغر خواهد بود، هرچند ممکن است مساوی اکبر نیز باشد و آن در فرضی است که اعراض مساوی باشند. سوم (قضیه‌ای که برهانش اولی است) قضیه‌ای است که برهان اولاً و بالذات برای آن باشد مانند برهانی که برای بیان حال زوایای مثلث به کار رود، نسبت به مطلق مثلث، زیرا همان برهان برای انواع مثلث -که جزئیات اصغرند- ثانی و بالعرض است.
بنابراین برهان حقیقی نسبت به هر مطلوبی آن است که اولی باشد، در این صورت هرگاه اوسط، عام‌تر از اصغر باشد برهان، اولی است، ولی نتیجه غیر اولی است، زیرا حمل اکبر بر اصغر -در این فرض- اولی نخواهد بود، اما اگر اوسط مساوی اصغر باشد، هم برهان اولی است و هم نتیجه قضیه اولی خواهد بود.

---

در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:

• خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس.    

---