بدرالدین ابراهیم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَدْرُالدّین‌ْ اِبْراهیم (یا ابراهیمی)، نویسنده فرهنگ زفان گویا و جهان پویا که آن را در اواخر سده ۸ق/۱۴م و اوایل سده ۹ق/۱۵م در
هند نگاشته است.
درباره زندگی و آثار این نویسنده اطلاع چندانی در دست نیست،
، فقط می‌دانیم که او خود را در مقدمه فرهنگ‌نامه، «بدر ابراهیم» می‌نامد.
از این کتاب اطلاعی در دست نبود تا آنکه بایفسکی در ۱۹۶۴م در جریان برگذاری چهارمین کنفرانس علمی زبان شناسی ایرانی در
شهر تاشکند به نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه دانشگاه دولتی این شهر دست یافت. نسخه بی‌نام بود و در پایان آن این عبارت به چشم می‌خورد: «تمام شد کتاب فرهنگ‌نامه زفان گویا و جهان پویا بیست و یکم ماه
جمادی الثانی سنه ۱۲۳ به خط بنده حقیر بی‌بضاعت عرب نسفی من موضع خطای».
مقصود از سال ۱۲۳ بی‌گمان سال ۱۱۲۳ق است و بایفسکی نیز براساس نوع خط این نسخه تاریخ کتابت آن را تأیید کرده است.
این فرهنگ‌نامه پس از تألیف فرهنگ فخر قواس (۷۰۱ق/۱۳۰۲م)، در
هندوستان تألیف شده است. دلیل آن، استفاده مؤلف از این فرهنگ در کار تألیف فرهنگ‌نامه خود است. نذیراحمد هم بر این اساس که فرهنگ زفان گویا یکی از منابع فارسی دستور الافاضل است، سال تألیف آن را پیش از ۸۳۶ق/۱۴۳۳م می‌داند.
برخلاف شیوه نگارش در آن روزگار، فرهنگ زفان گویا به پارسی روان و ساده و رسا نوشته شده، و این نشانه توانایی مؤلف آن است که ظاهراً از استادان ادب بوده است. وی در فرهنگ‌نویسی شیوه‌ای خاص برگزیده، واژه‌ها را گروه‌بندی کرده، وهر گروه را در بخشی جداگانه آورده است. فرهنگ زفان گویا با داشتن ۱۷۰، ۵واژه، یکی از نخستین فرهنگ‌نامه‌های مفصل به شمار می‌آید. این فرهنگ در شمار نخستین فرهنگهای چند زبانه الفبایی است که نویسنده آن را به ۷ بخش وهر بخش را به چندین «گونه» وهرگونه را به چند «بهر» تقسیم کرده، و به‌همین سبب، به فرهنگ‌هفت بخشی نیز شهرت یافته است.
مؤلف فرهنگ زفان گویا علاوه بر فرهنگ فخر قواس، از فرهنگهای کهن دیگری مثل لغت فرس
اسدی طوسی (پیش از ۸۲۲ق/۱۴۱۹م) و فرهنگ فردوسی (پیش از ۸۲۲ق/۱۴۱۹م) نیز استفاده کرده است.
این فرهنگ‌نامه همچنین منبعی معتبر در تألیف فرهنگهای بعدی بوده، چنانکه یکی از ۴۴ فرهنگ مورد استفاده انجو شیرازی در فرهنگ جهانگیری است.
همچنین در تألیف فرهنگ‌هایی چون فرهنگ ابراهیمی (۸۷۸ق/۱۴۷۳م)، تحفه السعاده از مولانا
محمود بن شیخ ضیاءالدین (۹۱۶ق/۱۵۱۰م)، مؤید الفضلا از شیخ محمدزاده (
۹۲۵ق/۱۵۱۹م)، مدار الافاضل (۱۰۰۱ق/۱۵۹۳م) و مجمع الفرس سروری (۱۰۰۸ق/۱۶۰۰م)، فرهنگ زفان گویا مأخذی مهم به شمار می‌رود.
بایفسکی فرهنگ زفان گویا و جهان پویا را براساس دو نسخه خطی، یکی نسخه تاشکند و دیگری نسخه موجود در کتابخانه پتنه
هند آماده کرده، و در ۱۳۵۳ش/۱۹۷۴م در
مسکو به چاپ رسانده است. در سوی راست کتاب، عکس نسخه خطی (در ۵۴ برگ) و در سوی چپ کتاب پیش‌گفتاری مفصل از وی به
زبان روسی به چاپ رسیده است. مقدمه با نمونه‌های فارسی همراه است. بایفسکی در مقدمه خود علاوه بر بررسی نسخه خطی و شمار بخش‌ها و گونه‌های آن، درباره تاریخ فرهنگ نویسی فارسی نیز سخن گفته، و فرهنگ زفان گویا را با دیگر فرهنگ‌ها مقایسه کرده است
وی در مقاله خود در ایرانیکا از دو نسخه خطی دیگر از این اثر نام می‌برد: نخست نسخه موجود در کتابخانه مجلس سنا (شم ۵۲۷) با عنوان فرهنگ پنج بخشی که در ۹۹۸ق/۱۵۹۰م کتابت شده؛ دوم نسخه خطی موجود در کتابخانه سلطنتی برلین (پرچ، شم که تاریخ نگارش آن ۹۲۱ق/۱۵۱۵م است.) هر دو نسخه بدون نام مؤلف است.
(۱) بایفسکی س‌ا، «نسخه خطی منحصر به فرد لغت‌نامه تفسیری فارسی فرهنگ زفان گویا و جهان پویا»، پیام نوین، تهران، ۱۳۴۴ش، شم ۹.
(۲) بدرالدین ابراهیم، فرهنگ زفان گویا و جهان پویا، به کوشش س‌ا بایفسکی، مسکو، ۱۹۷۴م.
(۳) بدرالدین ابراهیم، فرهنگ زفان گویا و جهان پویا، تصویر نسخه خطی، به کوشش س‌ا بایفسکی، مسکو.
(۴) دانش‌پژوه محمدتقی و بهاءالدین انواری، فهرست کتابهای خطی کتابخانه مجلس سنا، تهران، ۱۳۵۹ش.
(۵) دبیرسیاقی محمد، فرهنگهای فارسی و فرهنگ‌گونه‌ها، تهران، ۱۳۶۸ش.
(۶) دبیرسیاقی محمد، فرهنگهای فارسی و فرهنگ‌گونه‌ها، تهران، ۱۳۶۸ش، مقدمه بر ج ۱ مجمع الفرس، تهران، ۱۳۳۸ش.
(۷) سپاس ض، «فرهنگ ایرانی در شوروی: فرهنگ نامه زفان گویا و جهان پویا»، پیام نوین، تهران، ۱۳۵۴ش، شم ۳.
(۸) فرمند حسین، مقدمه بر لغت‌نامه تحفه الاحباب حافظ اوبهی، کابل، ۱۳۶۷ش.
(۹) حسین بن حسن انجو شیرازی، فرهنگ جهانگیری، به کوشش رحیم عفیفی، مشهد، ۱۳۵۱ش.
(۱۰) نقوی شهریار، فرهنگ نویسی فارسی درهند و پاکستان، تهران، ۱۳۴۱ش.
(۱۱) Baevski o , SI, introd Farhang (vide: PB Badr-od-d/ n).
(۱۲) Iranica.
(۱۳) Pertsch, W, Verzeichniss der persichen Handschriften, Berlin, ۱۸۸۸.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بدرالدین ابراهیم»، شماره۴۶۱۵.
