• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

بحیرا (دانشنامه حج)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


بحیرا راهب مسیحی بشارت دهنده به نبوت پیامبر و معتقد به وحدانیت خداوند بود. وی در سفری با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ملاقات کرد و نبوت و پیامبری ایشان را به قریش بشارت داد و حضرت را سرور و رسول جهانیان معرفی کرد. شرح ماجرای بحیرا و اصل این سفر پیامبر با اختلاف بسیار در منابع آمده است.


بحیرا، بحیری واژه‌ای غیر عربی، از ریشه آرامی بخیره و به معنای منتخب و برگزیده است.
[۱] مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۴، ص۸۳۱.    
[۲] مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ج۱، ص۱۹۷.    
نام اصلی او سرجس، سرجیس، جرجیس، جرجیوس
[۳] ابن کثیر، ابی‌الفداء، البدایة و النهایه، ج۲، ص،۳۴۹، محقق:علی شیری، دار إحیاء التراث العربی، بیروت.    
[۴] عسقلانی، ابن حجر، الاصابه، ج۱، ص۶۴۶، دار الکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۵ ه.ق.    
بود. او را عالم و عابد و راهبی مسیحی از قبیله عبدالقیس
[۵] بغدادی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۵۳، دار صار، بیروت.    
[۶] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۳۲، مؤسسة الاعلمی، بیروت.    
[۷] ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۲، ص۳۷، دا صار و دار بیروت.    
[۸] ابن هشام، عبدالملک بن هشام، سیرت رسول الله، ج۱، ص۱۵۸.
[۹] ابوالفداء، ابن کثیر، السیرة النبویه، ج۱، ص۲۴۶، تحقیق:مصطفی عبدالواحد، دار المعرفة للطباعة والنشر والتوزیع، بیروت.    
[۱۰] عسقلانی، ابن حجر، الاصابه، ج۱، ص۴۷۵، دار الکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۵ ه.ق.    
دانسته‌اند. گروهی نیز او را از یهودیان منطقه تیما در شام شمرده‌اند.
[۱۱] صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی، ج۲، ص۱۴۵، دار الکتب العلمیة، بیروت.    
[۱۲] عسقلانی، ابن حجر، الاصابه، ج۱، ص۴۷۵، دار الکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۵ ه.ق.    


وی آشنا به کتاب‌های عهدین، منکر الوهیت مسیح و تثلیث، و باورمند به وحدانیت خدا وصف شده و به این سبب از کلیسای بَرِیّة الشام و سپس از طور سینا رانده گشت و ناگزیر در سرزمین «بُصری» در جنوب شرقی دمشق، عبادت‌گاهی ساخت و در آن‌جا مردم را از بت‌پرستی منع می‌کرد.
[۱۳] ابن هشام حمیری، ابومحمد، السیرة النبویه، ج۱، ص۱۸۰، دار المعرفة‌.    
[۱۴] سامی، شمس‌الدين، قاموس الاعلام، ص۱۲۴۶، ۱۳۱۷.

مکان دقیق دیر وی را در روستایی به نام کفر
[۱۵] ابن کثیر، ابی‌الفداء، البدایة و النهایه، ج۲، ص،۲۸۹، محقق:علی شیری، دار إحیاء التراث العربی، بیروت.    
نزدیک سرزمین «بصری» در شام دانسته‌اند.
[۱۶] بغدادی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۵۳، دار صار، بیروت.    
[۱۷] مقریزی، تقی‌الدین، امتاع الاسماع، ج۵، ص۶۳، دار الکتب العلمیة.    
افزون بر نام دیر بحیرا، نام‌هایی دیگر همچون دیر باعقی،
[۱۸] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۴۹۹، دار إحیاء الثراث العربی، بیروت.    
دیر بصری
[۱۹] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۵۰۰، دار إحیاء الثراث العربی، بیروت.    
و دیر نجران
[۲۰] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۵۳۹، دار إحیاء الثراث العربی، بیروت.    
برای این مکان یاد شده است.

بر پایه گزارش‌هایی، کاروان بازرگانی قریش در سفری که رهسپار شام بود، کنار دیر او فرود آمد. حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در کودکی همراه عمویش ابوطالب در همین کاروان با بحیرا دیدار کرد.
[۲۱] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۳۲-۳۳، مؤسسة الاعلمی، بیروت.    
[۲۲] مقریزی، تقی‌الدین، امتاع الاسماع، ج۵، ص۶۳، دار الکتب العلمیة.    
[۲۳] ذهبی، شمس الدین، الکاشف، ج۱، ص۱۶۷، محقق:محمد عوامة أحمد محمد نمر الخطیب، دار القبلة للثقافة الإسلامیة، مؤسسة علوم القرآن، جده.    
سن پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را در این ملاقات، نُه،
[۲۴] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۴، دار صادر.    
[۲۵] ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۲، ص۳۷، دار صار و دار بیروت.    
[۲۶] مقریزی، تقی‌الدین، امتاع الاسماع، ج۱، ص۱۵، دار الکتب العلمیة    .
۱۲
[۲۷] بغدادی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۲۱، دار صار، بیروت.    
[۲۸] هشام حمیری، ابومحمد، السیرة النبویه، ج۱، ص۱۸۰، دار المعرفة‌، «پاورقی».    
[۲۹] ابوالفداء، ابن کثیر، السیرة النبویه، ج۱، ص۳۲۲، تحقیق:مصطفی عبدالواحد، دار المعرفة للطباعة والنشر والتوزیع، بیروت.    
یا ۱۳ سال
[۳۰] مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۱۹۷.    
دانسته‌اند.

شیوه دیدار، زمان و مکان آن، و چگونگی گفت‌وگو را به تفاوت یاد کرده‌اند. گویند که بحیرا غذایی آماده کرد و قریش را به آن دعوت نمود و از آن‌ها پرسید که آیا همه قوم برای خوردن غذا آمده‌اند. مردی از قریش به پیامبر که زیر درختی بود، اشاره کرد و گفت: این نوجوان از خوردن غذای شما خودداری نمود. پس از پراکنده شدن آن قوم، بحیرا به طرف پیامبر رفت و دید که شاخه درخت بر او سایه افکنده است. از ابوطالب درباره نام او و پدر و مادرش سؤال کرد.
[۳۱] ابن اسحاق، محمد بن اسحاق، سیره، ج۲، ص۷۴-۷۵.
[۳۲] ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۲، ص۳۷، دا صار و دار بیروت.    
[۳۳] مقریزی، تقی‌الدین، امتاع الاسماع، ج۸، ص۱۷۹-۱۸۰، دار الکتب العلمیة.    
به گفته ابن هشام، بحیرا از پیامبر درباره خواب‌های او و بعضی امور چند سؤال کرد و پیامبر پاسخ داد. سپس بحیرا لباس او را کنار زد و نشان نبوت را در بدن او دید.
[۳۴] هشام حمیری، ابومحمد، السیرة النبویه، ج۱، ص۱۸۲، دار المعرفه.    
گفته‌اند که بحیرا با توجه به شنیده‌های خودش درباره قسم یاد کردن قریش به لات و عزّی، پیامبر را به این دو بت سوگند داد تا به پرسش او پاسخ گوید. پیامبر با واکنش در برابر درخواست وی، آن‌ها را بیش از همه نزد خود دشمن شمرد. بحیرا وی را به خدای یکتا قسم داد
[۳۵] ابن اسحاق، محمد بن اسحاق، سیره، ص۷۵.
[۳۶] بغدادی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۵۴-۱۵۵، دار صار، بیروت.    
[۳۷] ذهبی، شمس‌الدین، تاریخ الاسلام، ج۱، ص۵۹.    
و از او درباره خواب و بیداری و حالات دیگرش پرسش‌هایی کرد. پیامبر به پاسخ آن‌ها پرداخت که با آن چه خود از پیش درباره پیامبر اسلام می‌دانست، سازگار بود.
[۳۸] ماوردی، علی بن محمد، اعلام النبوه، ص۱۷۵.    


بحیرا پس از این‌که نشان نبوت را بر روی کتف پیامبر دید، به قریش گفت که او سرور
[۳۹] واقدی، محمد بن عمر، فتوح الشام، ج۲، ص۲۹.    
و رسول جهانیان است. قریش از او دلایل نبوت را خواستند و او به سجده کردن سنگ‌ها و درخت‌ها نزد وی و مهر نبوت استناد کرد.
[۴۰] خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۱۰، ص۲۵۱، دار الکتب العلمیة، بیروت.    
[۴۱] ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ دمشق، ج۳، ص۶.    
[۴۲] مزی، جمال الدین، تهذیب الکمال، ج۱، ص۱۸۹، محقق:د. بشار عواد معروف، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۰ ه.ق.    
آن گاه آینده‌ای درخشان را برایش پیش‌بینی کرد و وی را همان پیامبر موعود دانست که کتاب‌های آسمانی از نبوت جهانی او خبر داده‌اند. نیز بیان کرد که خود، نام او و پدر و خاندانش را در این کتاب‌ها خوانده‌ است و می‌داند که از کجا طلوع می‌کند و چگونه آیین او در جهان گسترش می‌یابد. همچنین به ابوطالب برای حفظ جان او به ویژه در برابر یهودیان و رومیان بسیار سفارش نمود.
[۴۳] بغدادی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۵۴، دار صار، بیروت.    
[۴۴] بغدادی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۲۱، دار صار، بیروت.    
[۴۵] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۳۲-۳۳، مؤسسة الاعلمی، بیروت.    
[۴۶] هشام حمیری، ابومحمد، السیرة النبویه، ج۱، ص۱۸۲-۱۸۳، دار المعرفه.    


از واکنش ابوطالب در برابر سخنان بحیرا به تفاوت یاد کرده‌اند. برخی گفته‌اند او از ادامه سفر منصرف شد و به مکه بازگشت. برخی دیگر گفته‌اند به سفر ادامه داد و محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را همراه ابوبکر و بلال به مکه فرستاد. با توجه به سن‌ اندک ابوبکر و بلال در آن هنگام و ناتوانی آن دو در محافظت از محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، این روایت، ساختگی و ناشی از فضیلت‌سازی‌های فرقه‌ای دوره‌های بعد دانسته شده است.
[۴۷] امینی، عبدالحسین، الغدیر، ج۷، ص۲۷۲.    
[۴۸] معروف‌حسنی، سید هاشم، ترقی‌جاه، حمید، سیرة المصطفی، ج۱، ص۱۲۷-۱۲۸.
[۴۹] عاملی، سید جعفرمرتضی، الصحیح من سیرة النبی، ج۲، ص۱۷۶-۱۷۷، دار الحدیث.    


در چند گزارش آورده‌اند که بحیرا در همان هنگام بشارت دادن نبوت پیامبر، به او ایمان آورد.
[۵۰] ابن اثیر، عزالدین، اسد الغابه، ج۱، ص۱۶۶-۱۶۷.    
[۵۱] عسقلانی، ابن حجر، الاصابه، ج۱، ص۴۷۶، دار الکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۵ ه.ق.    
نیز گفته‌اند که بحیرا در زمان هجرت برخی صحابه به حبشه، سوره یاسین را شنید و بسیار گریست و ایمان آورد و گفت: این سخنان و آیات، بسیار همانند همان چیزی است که بر عیسی (علیه‌السّلام) نازل ‌شده است.
[۵۲] ابن اثیر، عزالدین، اسد الغابه، ج۱، ص۱۵.
[۵۳] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۸، ص۴۱۳، مؤسسة الوفاء.
[۵۴] نمازی، علی، مستدرک سفینة البحار، ج۱، ص۲۸۳.    
از این رو، بحیرا را یکی از مصداق‌های این آیه دانسته‌اند: «الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ مِن قَبْلِهِ هُم بِهِ یُؤْمِنُونَ؛ کسانی که پیش از آن، کتاب (آسمانی) به ایشان داده‌ایم، به (قرآن) می‌گروند.»
[۵۵] قصص/سوره۲۸، آیه۵۲.    

در تفسیر این آیه گفته‌اند بحیرا از کسانی بود که در هجرت به حبشه، با توجه به آگاهی از کتاب‌های پیش از قرآن، اسلام آورد.
[۵۶] واحدی، علی بن احمد، اسباب النزول، ص۲۰۴، دار الإصلاح، ۱۴۱۲ ه.ق.    
[۵۷] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۷، ص۴۴۴- ۴۴۶، دار إحياء الثراث العربي، بیروت.
[۵۸] بغوی، أبو محمد، تفسیر بغوی، ج۱، ص۱۶۱، محقق:عبد الرزاق المهدی، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ ه.ق.    
اما در برخی روایت‌ها آمده که بحیرا بعثت را درک نکرد و پیش از آن درگذشت.
[۵۹] عسقلانی، ابن حجر، الاصابه، ج۱، ص۴۷۶، دار الکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۵ ه.ق.    
[۶۰] عسقلانی، ابن حجر، الاصابه، ج۱، ص۴۰۵، دار الکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۵ ه.ق.    
[۶۱] ذهبی، شمس‌الدین، تاریخ الاسلام، ج۲۲، ص۴۴.    
[۶۲] ذهبی، شمس الدین، میزان الاعتدال، ج۲، ص۱۵۳، تحقیق:علی‌محمد البجاوی، دار المعرفة للطباعة والنشر، بیروت، ۱۳۸۲ ه.ق.    


در نقد سلسله روایات بحیرا گویند که همگی آن‌ها به ابو‌موسی اشعری برمی‌گردد و جز او، کسی از صحابه، به چنین رویدادی اشاره نکرده است.
[۶۳] عسقلانی، ابن حجر، الاصابه، ج۱، ص۴۷۶، دار الکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۵ ه.ق.    
[۶۴] امینی، عبدالحسین، شفیعی شاهرودی، محمدحسن، ابوطالب حامی الرسول، ص۱۳.
نیز در این گزارش اشاره شده که پیامبر را ابوبکر و بلال بازگرداندند که سخنی غریب است؛ زیرا در آن هنگام، هنوز ابوبکر ازدواج نکرده و بلال را نخریده بود. وانگهی شرح این رویداد با اختلاف بسیار در منابع آمده است.
[۶۵] قس: بغدادی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۵۴، دار صار، بیروت. ج۱، ص۸۰-۸۱.
[۶۶] ابن اسحاق، محمد بن اسحاق، ص۷۵.
[۶۷] مسعودی، حسن بن علی، مروج الذهب، ج۱، ص۸۹.
[۶۸] مسعودی، حسن بن علی، مروج الذهب، ج۲، ص۲۸۶.
افزون بر این‌ها، اصل این سفر پیامبر مورد نقد و تردید قرار گرفته و انکار شده است.
[۶۹] نک: نقد و بررسی منابع سیره نبوی، ص۳۱۴، «نقد و بررسی سفر پیامبر اکرم به شام».
این رویداد دستاویزی برای مسیحیان در نقد قرآن قرار گرفته است. آنان از این منظر به این روایات توجه کرده‌اند که رسالت پیامبر را برگرفته از ‌عقاید نصارا و احبار یهود طی سفرهای وی به شام بشمرند و منبع وحیانی قرآن را انکار کنند.
[۷۰] رشیدرضا، محمد، الوحی المحمدی، ص۷۲.
البته اصل این رویداد با تصریح قرآن به شناخت اهل کتاب از پیامبر آخر ‌الزمان
[۷۱] بقره/سوره۲، آیه۱۴۶.    
هم‌خوانی دارد.

ابوطالب حامی الرسول و ناصره (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم): نجم الدین العسکری، نجف، مطبعة الآداب، ۱۳۸۰ق؛ اسباب النزول: الواحدی (م، ۴۶۸ق.)، قاهره، الحلبی و شرکاه، ۱۳۸۸ق؛ اسد الغابه: ابن اثیر (م، ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق؛ الاصابه: ابن حجر العسقلانی (م، ۸۵۲ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق؛ اعلام النبوه: الماوردی (م، ۴۵۰ق.)، به کوشش بغدادی، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۹۸۷م؛ امتاع الاسماع: المقریزی (م، ۸۴۵ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق؛ بحار الانوار: المجلسی (م، ۱۱۱۰ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ البدایة و النهایه: ابن کثیر (م، ۷۷۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق؛ تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (م، ۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق؛ تاریخ بغداد: الخطیب البغدادی (م، ۴۶۳ق.)، به کوشش عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق؛ تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م، ۳۱۰ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق؛ تاریخ مدینة دمشق: ابن عساکر (م، ۵۷۱ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م، ۲۹۲ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق؛ تفسیر بغوی (معالم التنزیل): البغوی (م، ۵۱۰ق.)، به کوشش عبدالرزاق، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق؛ التنبیه و الاشراف: المسعودی (م، ۳۴۵ق.)، بیروت، دار صعب؛ تهذیب الکمال: المزی (م، ۷۴۲ق.)، به کوشش بشار عواد، بیروت، الرساله، ۱۴۱۵ق؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی: زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائرة ‌المعارف بزرگ، ۱۳۷۲ش؛ سبل الهدی: محمد بن یوسف الصالحی (م، ۹۴۲ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق؛ السیرة النبویه: ابن هشام (م، ۲۱۳ق-۲۱۸ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه؛ السیرة النبویه: ابن‌ کثیر (م، ۷۷۴ق.)، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۹۶ق؛ سیرت رسول الله: قاضی ابرقوه (م، ۶۲۳ق.) ، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۷ش؛ سیره ابن اسحق (السیر و المغازی): ابن اسحق (م،۱۵۱ق.)، به کوشش زکار، قم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، ۱۳۶۸ش؛ الصحیح من سیرة ‌النبی: جعفر مرتضی العاملی، بیروت، دار السیره، ۱۴۱۴ق؛ الطبقات الکبری: ابن‌ سعد (م، ۲۳۰ق.)، بیروت، دار صادر؛ الغدیر: الامینی (م، ۱۳۹۰ق.)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۶ش؛ فتوح الشام: الواقدی (م، ۲۰۷ق.)، بیروت، دار الجیل؛ قاموس الاعلام: شمس الدین سامی، استانبول، مهران، ۱۹۹۶م؛ الکاشف فی معرفة من له روایة فی الکتب السته: الذهبی (م، ۷۴۸ق.)، به کوشش محمد عوامه، جده، دار القبله، ۱۴۱۳ق؛ الکامل فی التاریخ: ابن اثیر (م، ۶۳۰ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق؛ مجمع البیان: الطبرسی (م، ۵۴۸ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق؛ مروج الذهب: المسعودی (م، ۳۴۶ق.)، به کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجره، ۱۴۰۹ق؛ مستدرک سفینة البحار: علی نمازی شاهرودی (م، ۱۴۰۵ق.)، به کوشش نمازی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۹ق؛ المصطفی من سیرة المصطفی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم): سید جعفرمرتضی العاملی، بیروت، المرکز الاسلامی للدراسات، ۱۴۲۳ق؛ معجم البلدان: یاقوت الحموی (م، ۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م؛ میزان الاعتدال فی نقد الرجال: الذهبی (م، ۷۴۸ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۸۲ق؛ نقد و بررسی منابع سیره نبوی: رسول جعفریان و دیگران، تهران، سمت، ۱۳۷۸ش؛ الوحی المحمدی: محمد رشیدرضا، قاهره، الزهراء للاعلام العربی، ۱۴۰۸ق.

۱. ↑ مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۴، ص۸۳۱.    
۲. ↑ مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ج۱، ص۱۹۷.    
۳. ↑ ابن کثیر، ابی‌الفداء، البدایة و النهایه، ج۲، ص،۳۴۹، محقق:علی شیری، دار إحیاء التراث العربی، بیروت.    
۴. ↑ عسقلانی، ابن حجر، الاصابه، ج۱، ص۶۴۶، دار الکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۵ ه.ق.    
۵. ↑ بغدادی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۵۳، دار صار، بیروت.    
۶. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۳۲، مؤسسة الاعلمی، بیروت.    
۷. ↑ ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۲، ص۳۷، دا صار و دار بیروت.    
۸. ↑ ابن هشام، عبدالملک بن هشام، سیرت رسول الله، ج۱، ص۱۵۸.
۹. ↑ ابوالفداء، ابن کثیر، السیرة النبویه، ج۱، ص۲۴۶، تحقیق:مصطفی عبدالواحد، دار المعرفة للطباعة والنشر والتوزیع، بیروت.    
۱۰. ↑ عسقلانی، ابن حجر، الاصابه، ج۱، ص۴۷۵، دار الکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۵ ه.ق.    
۱۱. ↑ صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی، ج۲، ص۱۴۵، دار الکتب العلمیة، بیروت.    
۱۲. ↑ عسقلانی، ابن حجر، الاصابه، ج۱، ص۴۷۵، دار الکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۵ ه.ق.    
۱۳. ↑ ابن هشام حمیری، ابومحمد، السیرة النبویه، ج۱، ص۱۸۰، دار المعرفة‌.    
۱۴. ↑ سامی، شمس‌الدين، قاموس الاعلام، ص۱۲۴۶، ۱۳۱۷.
۱۵. ↑ ابن کثیر، ابی‌الفداء، البدایة و النهایه، ج۲، ص،۲۸۹، محقق:علی شیری، دار إحیاء التراث العربی، بیروت.    
۱۶. ↑ بغدادی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۵۳، دار صار، بیروت.    
۱۷. ↑ مقریزی، تقی‌الدین، امتاع الاسماع، ج۵، ص۶۳، دار الکتب العلمیة.    
۱۸. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۴۹۹، دار إحیاء الثراث العربی، بیروت.    
۱۹. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۵۰۰، دار إحیاء الثراث العربی، بیروت.    
۲۰. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۵۳۹، دار إحیاء الثراث العربی، بیروت.    
۲۱. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۳۲-۳۳، مؤسسة الاعلمی، بیروت.    
۲۲. ↑ مقریزی، تقی‌الدین، امتاع الاسماع، ج۵، ص۶۳، دار الکتب العلمیة.    
۲۳. ↑ ذهبی، شمس الدین، الکاشف، ج۱، ص۱۶۷، محقق:محمد عوامة أحمد محمد نمر الخطیب، دار القبلة للثقافة الإسلامیة، مؤسسة علوم القرآن، جده.    
۲۴. ↑ یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۴، دار صادر.    
۲۵. ↑ ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۲، ص۳۷، دار صار و دار بیروت.    
۲۶. ↑ مقریزی، تقی‌الدین، امتاع الاسماع، ج۱، ص۱۵، دار الکتب العلمیة    .
۲۷. ↑ بغدادی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۲۱، دار صار، بیروت.    
۲۸. ↑ هشام حمیری، ابومحمد، السیرة النبویه، ج۱، ص۱۸۰، دار المعرفة‌، «پاورقی».    
۲۹. ↑ ابوالفداء، ابن کثیر، السیرة النبویه، ج۱، ص۳۲۲، تحقیق:مصطفی عبدالواحد، دار المعرفة للطباعة والنشر والتوزیع، بیروت.    
۳۰. ↑ مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۱۹۷.    
۳۱. ↑ ابن اسحاق، محمد بن اسحاق، سیره، ج۲، ص۷۴-۷۵.
۳۲. ↑ ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۲، ص۳۷، دا صار و دار بیروت.    
۳۳. ↑ مقریزی، تقی‌الدین، امتاع الاسماع، ج۸، ص۱۷۹-۱۸۰، دار الکتب العلمیة.    
۳۴. ↑ هشام حمیری، ابومحمد، السیرة النبویه، ج۱، ص۱۸۲، دار المعرفه.    
۳۵. ↑ ابن اسحاق، محمد بن اسحاق، سیره، ص۷۵.
۳۶. ↑ بغدادی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۵۴-۱۵۵، دار صار، بیروت.    
۳۷. ↑ ذهبی، شمس‌الدین، تاریخ الاسلام، ج۱، ص۵۹.    
۳۸. ↑ ماوردی، علی بن محمد، اعلام النبوه، ص۱۷۵.    
۳۹. ↑ واقدی، محمد بن عمر، فتوح الشام، ج۲، ص۲۹.    
۴۰. ↑ خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۱۰، ص۲۵۱، دار الکتب العلمیة، بیروت.    
۴۱. ↑ ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ دمشق، ج۳، ص۶.    
۴۲. ↑ مزی، جمال الدین، تهذیب الکمال، ج۱، ص۱۸۹، محقق:د. بشار عواد معروف، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۰ ه.ق.    
۴۳. ↑ بغدادی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۵۴، دار صار، بیروت.    
۴۴. ↑ بغدادی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۲۱، دار صار، بیروت.    
۴۵. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۳۲-۳۳، مؤسسة الاعلمی، بیروت.    
۴۶. ↑ هشام حمیری، ابومحمد، السیرة النبویه، ج۱، ص۱۸۲-۱۸۳، دار المعرفه.    
۴۷. ↑ امینی، عبدالحسین، الغدیر، ج۷، ص۲۷۲.    
۴۸. ↑ معروف‌حسنی، سید هاشم، ترقی‌جاه، حمید، سیرة المصطفی، ج۱، ص۱۲۷-۱۲۸.
۴۹. ↑ عاملی، سید جعفرمرتضی، الصحیح من سیرة النبی، ج۲، ص۱۷۶-۱۷۷، دار الحدیث.    
۵۰. ↑ ابن اثیر، عزالدین، اسد الغابه، ج۱، ص۱۶۶-۱۶۷.    
۵۱. ↑ عسقلانی، ابن حجر، الاصابه، ج۱، ص۴۷۶، دار الکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۵ ه.ق.    
۵۲. ↑ ابن اثیر، عزالدین، اسد الغابه، ج۱، ص۱۵.
۵۳. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۸، ص۴۱۳، مؤسسة الوفاء.
۵۴. ↑ نمازی، علی، مستدرک سفینة البحار، ج۱، ص۲۸۳.    
۵۵. ↑ قصص/سوره۲۸، آیه۵۲.    
۵۶. ↑ واحدی، علی بن احمد، اسباب النزول، ص۲۰۴، دار الإصلاح، ۱۴۱۲ ه.ق.    
۵۷. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۷، ص۴۴۴- ۴۴۶، دار إحياء الثراث العربي، بیروت.
۵۸. ↑ بغوی، أبو محمد، تفسیر بغوی، ج۱، ص۱۶۱، محقق:عبد الرزاق المهدی، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ ه.ق.    
۵۹. ↑ عسقلانی، ابن حجر، الاصابه، ج۱، ص۴۷۶، دار الکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۵ ه.ق.    
۶۰. ↑ عسقلانی، ابن حجر، الاصابه، ج۱، ص۴۰۵، دار الکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۵ ه.ق.    
۶۱. ↑ ذهبی، شمس‌الدین، تاریخ الاسلام، ج۲۲، ص۴۴.    
۶۲. ↑ ذهبی، شمس الدین، میزان الاعتدال، ج۲، ص۱۵۳، تحقیق:علی‌محمد البجاوی، دار المعرفة للطباعة والنشر، بیروت، ۱۳۸۲ ه.ق.    
۶۳. ↑ عسقلانی، ابن حجر، الاصابه، ج۱، ص۴۷۶، دار الکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۵ ه.ق.    
۶۴. ↑ امینی، عبدالحسین، شفیعی شاهرودی، محمدحسن، ابوطالب حامی الرسول، ص۱۳.
۶۵. ↑ قس: بغدادی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۵۴، دار صار، بیروت. ج۱، ص۸۰-۸۱.
۶۶. ↑ ابن اسحاق، محمد بن اسحاق، ص۷۵.
۶۷. ↑ مسعودی، حسن بن علی، مروج الذهب، ج۱، ص۸۹.
۶۸. ↑ مسعودی، حسن بن علی، مروج الذهب، ج۲، ص۲۸۶.
۶۹. ↑ نک: نقد و بررسی منابع سیره نبوی، ص۳۱۴، «نقد و بررسی سفر پیامبر اکرم به شام».
۷۰. ↑ رشیدرضا، محمد، الوحی المحمدی، ص۷۲.
۷۱. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۴۶.    


دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «بحیرا»، تاریخ بازیابی۰۰/۰۳/۲۴.    


رده‌های این صفحه : نبوت
جعبه ابزار