باچوانلو
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
باچْوانْلو، تیره‌ای از
طایفه کرد زعفرانلو در شمال
خراسان که به کرد
قوچان نیز معروفند،
زبان اینان کردی کُرمانجی است و به ترکی و فارسی نیز سخن می‌گویند.
باچوانلو در منابع به صورت‌های مختلف قاچکانلو، باجمانلو، باج‌خوانلو، باچاوانلو، باچبانلو، باشقانلو، باشکانلو، باشمانلو و باشمانلی نیز آمده است.
این تیره اکنون در
منطقه، به ویژه در درگز، بیشتر به باچوانلو و باچیان‌لو معروفند.
کردهای شمال خراسان از دوره
شاه اسماعیل صفوی (سل ۹۰۷-۹۳۰ق/۱۵۰۱- ۱۵۲۴م) به خراسان کوچانده شدند. نخستین گروه مهاجران حدود ۴ هزار خانوار از کردهای صوفیانلو بودند.
در ۱۰۱۱ق، در دوره
شاه عباس اول (سل ۹۹۶- ۱۰۳۸ق/۱۵۸۸-۱۶۲۹م) کردهای چَمِشْگزَک (چامشگزک) به رهبری شاهقلی سلطان در یک گروه ۱۵ تا ۴۰ هزار خانواری از نواحی غربی
ایران به
ورامین، و سپس از آن‌جا به نواحی شمالی خراسان کوچانده شدند، تا از تاخت‌وتاز ترکمن‌ها و ازبک‌ها جلوگیری‌کنند.
این کردها در خراسان به ۵ شعبه تقسیم می‌شوند و خورده ایماق یکی از این شعبه‌هاست. باچوانلوها نیز احتمالاً باید از طوایف کوچک این شعبه باشند
که همراه با توزانلوها به دره درون (حوالی دهستان باچوانلو) کوچانده شدند.
از دوره
نادرشاه افشار (سل ۱۱۴۸-۱۱۶۰ق/۱۷۳۵-۱۷۴۷م) رفته رفته نام زعفرانلو به جای چمشگزک متداول شد.
به گفته فیلد: زعفرانلوها در قوچان و
شیروان زندگی می‌کنند و شمار آنها در قوچان ۵۰ هزار و در شیروان ۱۲ هزار تن است که ۴۹ هزار تن از آنها اسکان یافته‌اند و ۱۳ هزار تن دیگر کوچرو هستند.
پس از
مرگ شاه عباس دوم، کردان باچوانلو تحت حمایت قزلباش‌های افشار قرار گرفتند و نجات‌خان افشار رهبری آنها را به عهده گرفت. آنها همراه با ایل افشار در کمک به حکام صفوی و دفاع از سرزمین خراسان با راهزنان و متجاوزان ازبک و ترکمن جنگیدند.
پس از به
قدرت رسیدن نادرشاه افشار، شکر سلطان رهبر این طایفه شد و بالکانلو در نوخندان مرکز تجمع آنان گردید.
در نبرد نادر با ملک محمود سیستانی، فرمانروای یاغی خراسان، سواران و جنگاوران باچوانلو نخستین پیروزی را برای سپاه وی به ارمغان آوردند، اما چندی بعد با نادر به مخالفت برخاستند و سرانجام به کمک طایفه قراچورلو با
سپاه او که توسط برادرش ابراهیم خان رهبری می‌شد، در دامنه کوه آلاداغ (بین درگز و قوچان) به نبرد پرداختند و سرانجام نادر خود آنها را با نیروی توپخانه در هم کوبید.
پس از آن، کردان باچوانلو به رهبری نوروزخان بر حکمران درگز شوریدند و تا حدود
سال ۱۲۵۰ق/۱۸۳۴م در منطقه باچوانلو (یا قاچکانلو)، در حوالی درگز حکمرانی کردند. پس از به
قدرت رسیدن سلیمان خان و در دست گرفتن حکمرانی درگز، نوروزخان دستگیر و کشته شد و مناطق باچوانلو و درونگر نوخندان زیر سیطره سلیمان خان درآمد.
در دوره
قاجار، محمد جعفرخان باجمانلو (باچوانلو) از بزرگان کُرمانج (طایفه‌ای کرد)
خراسان و از جمله سرداران رضاقلی خان زعفرانلو، در میان باچوانلوها بود.
در
رمضان ۱۳۲۳، ترکمان‌ها به تحریک سالار مفخم بجنوردی، رئیس کردهای شادلو، در حوالی روستای جنگاه، واقع در شمال شیروان به باچوانلوها حمله کردند. به دنبال این حمله و
غارت، گروهی از مردان باچوانلو کشته، و بیش از ۶۰ زن و کودک اسیر ترکمن‌ها شدند و در پی آن نخستین دادگاه رسمی ایران برای رسیدگی به این واقعه و حمایت از اُسرای باچوانلو تشکیل شد.
سرانجام، وزارت عدلیه در ۱۳۲۵ق/۱۹۰۷م،
رای خود را به مجازات تحریک‌کنندگان و عوامل این جنایت صادر کرد.
کردان باچوانلو در یک صد سال اخیر به تدریج روستانشین شده، و به کشاورزی روی آورده‌اند. اکنون تنها گروه کوچکی از دامداران این تیره کوچ می‌کنند. کوچندگان باچوانلوی قوچان، هر ساله در اوایل مرداد ماه مناطق سردسیر کوه و دره‌های سریال و عمارت، واقع در خاور و شمال خاوری قوچان را ترک می‌کنند و به سوی قشلاق در اراضی پست مراوه تپه (در حاشیه رودخانه اترک) می‌روند و تا نیمه فروردین در این مناطق گرمسیری به‌سر می‌برند. مسیر کوچ باچوانلوها به «راه کوچ» معروف است.
طول راه کوچ برخی از این کوچندگان در شاه جهان حدود ۲۲۵، و در هزار مسجد ۳۹۵ کم است.
کوچندگان در مسیر کوچ منزلگاه‌هایی برای چرای دام‌های‌شان دارند. شورک و تیتکانلو در حوالی قوچان، تک مران و قرق در شیروان، تلتیش و خشتلی در حوالی بجنورد از مهم‌ترین منزلگاه‌های این عشایر در این کوچ‌راه به شمار می‌روند.
کوچندگان باچوانلو در ۱۳۵۸ش مجموعاً دارای ۳۱ محل قشلاقی و ییلاقی در
ترکمن صحرا،
هزار مسجد و شاه جهان بودند.
مناطق سردسیری و گرمسیری دیگر باچوانلوها اطراف دولتخانه، حصارچه، چایلی و یکه چنار است. بیشتر روستانشینان و کشاورزان باچوانلو اکنون در روستاهای قره‌چای، نصر آباد، حصاری، دهنه شور، دهنه شیرین از توابع
اسفراین و کوه‌های عمارت قوچان، شاه جهان، کنجور،
بجنورد ، شیرگاه (ینگی قلعه)، آشخانه و سالوگ سکنی دارند.
روستای دولتخانه قوچان و اطراف آن و دهستان باچوانلو مرکز اصلی تیره باچوانلوست، البته در دهستان باچوانلو، طوایف دیگری نیز نشیمن دارند.
این دهستان پس از
کوچ و اقامت کُردان باچوانلو در آن، به این نام خوانده شده است.
شمار کوچندگان باچوانلو در سرشماری اجتماعی - اقتصادی ۱۳۶۶ش، ۲۵۶ خانوار (۵۶۵، ۱تن) آمده است که ۲۰۳ خانوار از آنان،
زمستان را در استان
مازندران و ۵۳ خانوار در خراسان می‌گذرانند
. فعالیت عمده کردهای باچوانلو دامداری،
زراعت و صنایع‌دستی به ویژه قالی‌بافی است.
کوچندگان باچوانلو در چادر زندگی می‌کنند. این چادرها را از چند قطعه پارچه بافته شده از موی
بز می‌دوزند و در زمینی مستطیل شکل که عرض آن حدود ۴ یا ۵ و طولش حدود ۶ متر است، برپا می‌دارند. اشیاء و وسایل درون چادر شامل جوال‌های
جو و آرد
گندم، ۷ یا ۸ جهاز شتر، مشک آب، خیک پنیر، چند بسته لحاف و تشک، جوال‌های پرنقش و نگار - که قند و چای و برخی دیگر از مواد و وسایل مورد نیاز را در آن قرار می‌دهند - و دوک پشم‌ریسی، ظروف، چند تخته
نمد و قالیچه برای نشستن میهمان و وسایل ضروری دیگر است. این اسباب و اشیاء را به ترتیب خاصی در درون چادر می‌چینند و داخل چادر را با آنها تزیین می‌کنند. حمل و نقل این وسایل معمولاً با
شتر صورت می‌گیرد.
(۱) اعتماد السلطنه، محمدحسن، مطلع‌الشمس، تهران، ۱۳۶۲ش.
(۲) بارتولد، و و، جغرافیای تاریخی ایران، ترجمه حمزه سردادور، تهران، ۱۳۵۸ش.
(۳) پاپلی یزدی، محمد حسین، کوچ‌نشینی در شمال خراسان، ترجمه اصغر کریمی، مشهد، ۱۳۷۱ش.
(۴) پاپلی یزدی، محمد حسین، «مختصری درباره کوچ‌نشینان شمال خراسان»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، مشهد، ۱۳۶۲ش، شم ۳ و ۴.
(۵) پورکریم، هوشنگ، «کردان باچوانلویی قوچان»، هنر و مردم، تهران، ۱۳۴۸ش، شم ۸۸.
(۶) توحدی، کلیم
الله، حرکت تاریخی کرد به خراسان در دفاع از استقلال ایران، مشهد، ۱۳۵۹-۱۳۷۳ش.
(۷) سرشماری اجتماعی - اقتصادی عشایر کوچنده (۱۳۶۶ش)، استان خراسان، مرکز آمار ایران، تهران، ۱۳۶۹ش.
(۸) فیلد، هنری، مردم شناسی ایران، ترجمه عبدالله فریار، تهران، ۱۳۴۳ش.
(۹) قدوسی، محمد حسین، نادرنامه، مشهد، ۱۳۳۹ش.
(۱۰) مجدالاسلام کرمانی، احمد، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، اصفهان، ۱۳۵۰ش.
(۱۱) مردوخ کردستانی، محمد، تاریخ، سنندج، ۱۳۵۱ش.
(۱۲) میرنیا، علی، ایلها و طایفه‌های عشایری خراسان، تهران، ۱۳۶۹ش.
(۱۳) میرنیا، علی، ایلها و طایفه‌های عشایری کرد ایران، تهران، ۱۳۶۹ش.
(۱۴) میرنیا، علی، سردارانی از ایلات و طوایف درگز، مشهد، ۱۳۶۱ش.
(۱۵) ییت، چارلز ادوارد، سفرنامه خراسان و سیستان، ترجمه
قدرت
الله روشنی زعفرانلو و مهرداد رهبری، تهران، ۱۳۶۵ش؛
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «باچرانلو»، شماره۴۳۰۱.
