بانک مرکزی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بانک مرکزی ایران از
مرداد ۱۳۳۹ رسماً شروع به کار کرد که از اهم وظایف آن نگهداری
حساب دولت، اجرای
سیاست ارزی،
پولی، اعتباری و نظارت بر کار بانکها و حفظ منافع ملی و نشر
اسکناس است.
با توسعه
بانکداری در ایران،
بانک ملی برای هدایت بانکها و نظارت بر آن‌ها اختیارات بیشتری به دست آورد، اما نتوانست از آن استفاده کند. این
بانک، که بزرگترین بانک
بازرگانی کشور و در واقع مهمترین
رقیب به شمار می‌رفت و حق انحصاری
نشر اسکناس را داشت و حسابهای پردرآمد دولتی در آن باز شده بود، چون رقیب بلامنازع سایر بانکها شمرده می‌شد، نمی‌توانست از همکاری‌های آن‌ها بهره مند شود. از طرف دیگر، چون هم وظایف بانک مرکزی، یعنی نگهداری
حساب دولت، اجرای
سیاست ارزی، پولی، اعتباری و نظارت بر کار بانکها و حفظ منافع ملی برعهده آن بود، و هم مؤسسه‌ای انتفاعی، و در پی توسعه اعتبار و تحصیل بیشترین
سود و
منفعت بود، به تنهایی از عهده این دو وظیفه مهم برنمی‌آمد؛ ازینرو کمبود بانک مرکزی احساس می‌شد.
لایحه اساسنامه پولی و بانکی ایران، پس از چهار سال مطالعه، در ۱۳۳۷ ش تهیه شد و در ۱۳۳۹ ش به صورت قانون درآمد و به
دولت ابلاغ شد تا به مدت پنج سال، به طور آزمایشی، به اجرا گذاشته شود. بدین ترتیب، بانک مرکزی ایران از
مرداد ۱۳۳۹ رسماً شروع به کار کرد و پس از قریب هفتاد سال فعالیت بانکی در کشور، مؤسسه مستقلی برای هدایت پولی و بانکی ایران به وجود آمد.
سرمایه بانک مرکزی در بدو تأسیس ۰۰۰، ۰۰۰، ۶۰۰، ۳ ریال بود که بعد به پنج میلیارد ریال ترقی کرد.
طبق ماده ۳۰ قانون پولی و بانکی، مصوب ۱۳۳۹ ش، تفاوت
ارز ریالی پشتوانه، که نزد بانک ملی بود، به بانک مرکزی منتقل شد.
هدف بانک مرکزی حفظ منافع
اقتصاد ملی بود. اگر سودی نصیب این بانک می‌شد، می بایست پس از وضع هزینه‌ها و استهلاک و تأمین اندوخته و
سرمایه و اندوخته احتیاطی، مازاد آن به حساب دولت منظور شود.
وظایف بانک مرکزی، عبارت بود از: اجرای
سیاست پولی و اعتباری کشور، حفظ ارزش
پول و نگهداری ذخایر
طلا و
ارز مملکتی، طرف
مشورت دولت بودن در امور
پول و
اقتصاد و مذاکره و عقد موافقتنامه پولی و بازرگانی، اجرای برخی از تعهدات مالی دولت، نشر اسکناس،
حفظ موازنه
ارزی کشور، تنظیم مقررات در
معاملات ارزی، افتتاح و نگاهداری
حساب جاری نزد
بانک‌های خارجی، نگاهداری حساب بانک‌های داخلی و خارجی، اجرای موافقتنامه‌های مالی و بازرگانی بین دولت‌های دیگر و ایران، نمایندگی دولت در
مؤسسات مالی بین المللی، انجام دادن کلیه
معاملات ارزی، اعطای
وام به دولت یا تضمین وامهای اعطایی دولت، صدور
اوراق قرضه و
خرید و فروش آن.
ارکان بانک مرکزی، طبق ماده ۳۴، عبارت بود از: مجمع عمومی، رئیس کل،
شورای پول و اعتبار، هیئت
عامل، هیئت نظارت بر اندوخته اسکناس، هیئت نظار، و بازرس دولت.
مجمع عمومی آن نیز از اعضای شورای پول و اعتبار، هیئت
عامل، هیئت نظار، بازرس دولت و رئیس کل، تحت نظارت وزیر دارایی تشکیل می‌شد.
رئیس کل بانک به پیشنهاد
وزیر دارایی و
هیئت وزیران انتخاب می‌شد، که در عین حال عضو شورای پول و
شورای عالی اقتصاد نیز بود.
حدود وظایف شورای پول و اعتبار در ماده ۴۰ این قانون معین شده بود.
بدین ترتیب، با تصویب این قانون، بانک مرکزی ایران که وظیفه اصلی آن حفظ منافع ملی است، شکل گرفت.
(۱) ایران، قوانین و احکام، قوانین و تصویب نامه‌های پولی و بانکی مصوب سال ۱۳۳۹ ش.
(۲) محمود پورکاوه، و دیگران، مجموعه آموزشی کارکنان جدیدالاستخدام، تهران ۱۳۷۰ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بانک در ایران»، شماره۳۷۷.
