ایران در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ایران در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم ۱۰۷۱. ۱۰۳۸ ق به بررسی و تبیین حدیقه ششم و هفتم از روضه هشتم کتاب خلد برین میپردازد و درپی بیان وقایع تاریخی
ایران در دوران شاه صفی و شاه عباس دوم صفوی است.
خلد برین اثر محمد یوسف واله قزوینی اصفهانی در تاریخ عمومی است که تاریخ
اسلام و ایران را از عهد
پیامبران و پادشاهان پیش از اسلام شروع و تا زمان صفویان ادامه داده و آنرا در هشت روضه و روضه هشتم را در هفت حدیقه تدوین نموده است. پدر و برادران محمد یوسف در دستگاه دیوانی صاحب
شغل و مقام بودند. او نیز پس از کسب مهارت در
ادب و ترسل وارد دفترخانه همایون شد و به تدریج مدارج ترقی را پیموده به مناصب بالا دست یافت. سپس در زمان شاه عباس دوم، نگارش ارقام و مناشیر را به عهده گرفت و در زمان حکومت شاه سلیمان به
سال ۱۰۷۸ ق خلد برین را نگاشت. زبان کتاب فارسی و
نثر آن به واسطه واژه پردازی و کاربرد الفاظ و تشبیهات و استعارات تا حدودی سنگین است.
پیشگفتار انجمن آثار و مفاخرایران و مقدمه مصحح آغازگر این اثراند. کتاب فاقد ابواب بوده و مطالب به ترتیب سال وقوع در دو حدیقه و هر حدیقه در بیان احوال یک پادشاه و وقایع پیرامون وی مطرح شدهاند.
نامها با تمامی القاب و مشخصات ذکرشده و بیش از ذکر وقایع به شاخ و برگ دادن بدانها پرداخته شده است.
ارائه وقایع به صورتی بی طرفانه، همراه با مضمونی انتقادی و پرداختن به حوادث و جنگهای امپراطوری عثمانی با دول اروپایی، اوضاع و احوال
هند و
گرجستان و... - که درتواریخ صفوی کمتر بدانها پرداخته شده است- از نکات قابل توجه دراین اثر میباشند.
وجود واژه‌ها و اصطلاحات مربوط به امور دیوانی و درباری و... ازجمله:
قلعه شمل و مینا در
کرمان ، قاروغه، قالیان، بارحه (از انواع سلاحها)، سفره چی باشی گری، چرخباشی گری (نام مکان). .. و نیز گزارشهایی در باره توپ، توپخانه و توپ ریزی از جمله توپ معروف به کله گوش و... در بسیاری از موارد راهگشای محققین و پژوهشگران خواهد بود.
پیشگفتار در صدد بیان فوائد تاریخ و پاسخ به این سوال است که «چرا باید مورد بررسی قرار گیرد؟» و درپی پاسخ به آن، این سوال را مطرح میکند که «خود زندگی به چه درد میخورد؟» و سپس با دلایلی زیبا به پاسخ آنها میپردازد.
نصیری در مقدمه، نحوه درگذشت شاه عباس و روی کار آمدن شاه صفی و سپس اقدامات اولیه اوکه چندان اثری در بهبود وضع مردم نداشت را ذکر کرده به انتقاد از برخی اعمال وی همچون زنده به گورکردن مادر خود به همراه تعدادی از زنان حرم، کشتن همسرش در حال مستی و... میپردازد. به روی کار آمدن شاه عباس دوم اشاره کرده و اوضاع سیاسی، اجتماعی
زمان او را تبیین و اقدامات موثر وی در جهت آبادانی کشور از جمله تخفیف
مالیات ، احترام به علمای دین، بستن شرابخانهها و... را میستاید؛ هرچند از اعمال منفی او نیز انتقاد میکند. سرانجام سرگذشت مختصری از مولف ارائه کرده و به مقایسه اجمالی خلد برین با عباسنامه و ذیل
عالم آرای عباسی (دو کتابی که مؤلف در نگارش اثر خویش بدانها نظر داشته) میپردازد.
حدیقه اول (حدیقهی ششم از روضه‌ی هشتم خلد برین) در پی بیان احوال شاه صفی در دو بخش تدوین شده که بخش اول، سوانح و وقایعی که در هر سال اتفاق افتاده را در ده گفتار بیان میکند.
حوادث بعد از مرگ
شاه عباس اول ، نحوه روی کار آمدن شاه صفی، لشکرکشیهای خسرو پاشای رومی و سلطان مراد، سرکوبی شورش
همدان و قتل اشخاص مهمی چون ذینل خان سپهسالار، میرزا طالب خان، صفی قلی خان قلخانچی اوغلی حاکم هرموز،
مرگ سلطان روم که مؤلف از آن با عنوان «اخبار
مسرت آثار» یاد میکند و نیز درگذشت برخی از بزرگان مانند سلطان علی میرزا، زینب بیگم خواهر شاه و حسن خان بیگلربیگی که شاه درفقدان آنان بسیار اندوهگین شد از جمله وقایع مهمی است که در بخش اول شاهد آنها میباشیم.
در بخش دوم شرح حال مختصری از امراء، وزراء،
علماء و مقربان شاه و طریقه ی
عزل و نصب مقامات دولتی و سوابق حکومتی ایشان بیان میشود.
ترتیب خاصی در این بخش به چشم نمیخورد، مقام و منزلت اشخاص و حتی تاریخ عزل و نصب در ذکر آنها رعایت نشده است به طوری که ابتداء قورچی باشیان (داروغه. ریئس سلاح داران) و وزراء ذکر شده سپس به شرح حال صدر اعظمها، ایشیک آقاسی باشیان (ریئس سران دربار)، مقربان و... پرداخته میشود. امرای عالی مقدار و وزرای عالی شان نیز در پایان ذکر میشوند.
حالات شخصی شاه عباس دوم مانند توجه خاص وی به تحصیل خط و سواد، ذکر کمالات و ویژگی‌های خاص وی آغازگر حدیقه دوم میباشد. بیان و توضیح وقایعی که در خلال سالهای ۱۰۵۱ تا ۱۰۷۰ ق اتفاق افتادهاند مانند تاجگزاری شاه، لشکرکشی سپاه
هندوستان ، آمدن ایلچیان (سفیر) حاکم هندوستان و نیز شرح جنگهایی با سپاهیان هندوستان، به ترتیب سال وقوع ادامه پیدا میکند.
اشاره به اوامر و نواهی شاه پیرامون اجرای احکام
شریعت و منع از ارتکاب معاصی مانند جلوگیری از شرب خمر و فتح قندهار از دیگر امور مهمی است که در این بخش به آنها پرداخته میشود.
با خواندن کتاب این گفته که «تاریخ به دست حاکمان است» به
ذهن خطور میکند، زیرا مؤلف جدای از این که مطالب را بسیار اغراقآمیز و متملقانه بیان کرده، فقط به درج کمالات شاه و درباریان و نیز وقایع و حوادث مثبتی که دراین ادوار به وقوع پیوسته، پرداخته و حتی ناکامیها و شکستها را چنین توجیه میکند که مثلا فلان امیر یا سردار قهرمان (به مضمون صدق مشحون «گریزی به هنگام وسر بر بجای به از پهلوانی و سر زیر پای» عار فرار برخود همواره ساخته و از میدان میگریزد)
و یا مثلا آنجایی که سفر عاشورخان چگینی، بیگلربیگی ولایت مرو باعث ازدیاد مواد تفرقه و تشویش میشود، عبارت «تا پریشان نشود کار به سامان نشود»
را زینت عمل وی قرار میدهد. شاید اگر ماهم به جای مؤلف بودیم چنین میکردیم؟ (الله عالم)
درتصحیح این اثر محمد رضا نصیری ازسه نسخه استفاده کرده است، که پاورقی‌ها به اختلاف نسخ اشاره می‌کنند.
فهرست مطالب در ابتدا و فهرست
آیات ،
احادیث ،
امثال و حکم، اشعارترکی و فارسی، اشخاص، مشاغل و مناصب، ملل و نحل، کتابنامه منابع کتاب و نیز توضیحاتی در قالب تعلیقات و همچنین معنای لغات و اصطلاحات درانتهای کتاب آمده است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
