امثال و حکم (دهخدا)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«امثال و حکم» اثر
علی اکبر دهخدا ، به موضوع ضرب المثلها و حکمت‌های ادب
فارسی است.
زمانی که دهخدا به تدوین لغت نامه خود پرداخت یادداشتهای «امثال و حکم» را نیز در لغت نامه وارد کرده بود و اعتماد الدوله قراگزلو وزیر معارف وقت از ایشان درخواست کرد که «امثال و حکم» را از یادداشت‌ها مجزا کند و جداگانه منتشر سازد، وی نیز موافقت کرد و یادداشتهای خود که حاوی مثل،
حکمت ، اصطلاح و حتی اخبار و احادیث بود را به طور جداگانه منتشر نمود.
کتاب حاوی مقدمه‌ای از ناشر و متن کتاب است که مانند کتب لغت به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است.
در پیشگفتار کتاب پس از توضیح شیوه نگارش کتاب و اهمیت موضوع آن، شرحی حالی از دهخدا و آثار او به اختصار آمده است.
کتاب مشتمل بر حدود سی هزار عنوان ضرب المثل،
حکمت ،
اصطلاح و
کنایه است و نزدیک به ده هزا مثل یا حکمت و کنایه و اصطلاح به عنوان نظیر و مرادف آمده و عنوان نیافته است.
دهخدا در تالیف خود بیش از هزار عبارت عربی آورده است که بیش تر آیات
قرآن و احادیث نبوی و کلمات منسوب به
امامان شیعه و امثال و نظایر آنها است. مولف مفهوم ضرب المثل را با مفهوم کلمات کوتاه حکیمانه و اخلاقی درهم آمیخته است. دهخدا ۴۵ هزار بیت از شاعران کلاسیک مانند:
فردوسی ،
سعدی ،
نظامی و
جلال الدین رومی در کتاب خود آورده است. بیش تر این بیت‌ها شکل‌های گوناگون یک ضرب المثل است که هر شاعری به سلیقه خود و با بیانی خاص به نظم در آورده است.
وی از منابع مختلفی در تنظیم کتاب استفاده کرده که از آن جمله است:
۱- مجموعه «امثال میدانی» که در سده پنجم هجری به
زبان عربی تالیف شده است. دهخدا از این کتاب نزدیک به هزار ضرب المثل عربی بر گرفته و به مجموعه خود وارد کرده است.
۲- «مجموعه مختصر امثال» چاپ هندوستان که یکصد ضرب المثل از آن اقتباس کرده است.
۳- «جامع التمثیل» که در
هند و در سده ۱۱ هجری چاپ شده و دهخدا نزدیک به سیصد مثل از آن در کتاب خود آورده است.
۴- «شاهد صادق» که یک مجموعه هندی است و دهخدا توجه ویژه‌ای به آن نداشته و به نقل از چند مثال از آن بسنده کرده است.
گروهی بر کتاب خرده گرفتند که عنوان کتاب «امثال و حکم» است ولی در طی آن اصطلاحات و کنایات و اخبار و احادیث و کلمات دیگری که مثل نیستند وارد شده است. دهخدا بر این خرده گیری چنین پاسخ گفته است که اگر عنوان کتاب «امثال و حکم و مصطلاحات و کنایات و اخبار و احادیث و...» یا نظیر آن انتخاب می‌گردید، عنوانی دراز می‌شد و احتراز از آن واجب بود و از او به عنوان مختصر «امثال و حکم» اکتفا شد. راه دیگر این بوده است که آن اصطلاحات و... حذف شود و طبیعی است که آن حذف، پاسخگوی خرده گیران می‌توانست باشد؛ اما محرومیت خوانندگان از فواید آنها جبرانی نمی‌توانست داشته باشد.
دهخدا به پیروی از رسم و شیوه شاعران و نویسندگان قدیم
ایران ،
ضرب المثلها را نه به صورتی که در زبان مردم بوده، بلکه به صورتی که در کتاب‌ها و دیوان‌ها آمده نقل کرده است. چنان که گویی اصلا درصدد گردآوری فولکلور (فرهنگ و دانش عامه) نبوده، بلکه قصد داشته که شعرها و کلمات اخلاقی و پندآموز را در یک جا گرد آورد. از این رو است که ضرب المثلها در کتاب او مقام دوم را گرفته و اغلب تنها به عنوان مرادف امثال و حکم ادبی ذکر گردیده است.
در پایان هر یک از مجلدات کتاب فهرست اسماء
رجال و کتب،
امکنه و
طوائف ، و... به تفکیک آمده شده است.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
