الکامل فی التاریخ (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
الكامل فى التاريخ اثر"
عز الدین ابو الحسن علی بن محمد " معروف به
ابن الاثیر (م
۶۳۰ ه.
ق) است
مشهورترين كتاب وى و جامع‌ترين تاريخ عمومى است كه بيشتر آن درباره
تاریخ اسلام است.وى در مقدمه اين كتاب مطالبى را درباره علت تأليف و روش تاريخ نگارى خود بيان كرده است.
او مى گويد: چون به مطالعه تاريخ علاقه مند بودم ضمن مطالعه آن دريافتم كه هيچ كدام از كتب تاريخى به تنهايى نياز خواننده را رفع نمى كند. برخى درازگويى كرده و برخى مختصر گفته اند، تاريخ شرقى از تاريخ غربى خالى است و بالعكس.هيچ كتابى به همه رويدادها نپرداخته و يك جا جمع نكرده است. از اين رو كسى كه مى خواهد يك دوره تاريخ را تا زمان حيات خود بنگرد نيازمند كتاب‌هاى متعدد است كه هر كدام كمبودهايى دارد. وقتى چنين ديدم شروع به تأليف تاريخى جامع نمودم كه اخبار پادشاهان شرق و غرب و بين آنان دو را شامل باشد. البته نمى گويم بر همه حوادث دست يافته ام زيرا كسى كه در
موصل است به هر حال از اخبار سرزمين‌هاى دور بى اطلاع است.
ابن اثیر كتاب خود را از نخستين روزگار آغاز كرده و تا پايان سال ۶۲۸ قمري برابر ۱۲۳۰ ميلادي يعنى دو سال پيش از مرگش ادامه داده است. منبع اصلى وى تا اواخر قرن سوم،
تاریخ طبری بوده است اما روش او را در ذكر روايات مختلف درباره يك واقعه رعايت نكرده بلكه كامل ترين روايات را گرفته يا روايتى را كه به نظر او درست‌تر بوده با آنچه خود از منابع ديگر يافته ذكر كرده است. گاه نيز اگر مجبور شده روايتى را ذكر كند كه در صحت آن ترديد داشته، نظر خود را نيز درباره آن آورده يا متذكر شده كه درباره اين واقعه، اخبار مختلف در دست است.
الکامل در ذكر تاريخ اسلام بر حسب سنوات يا به شيوه سال شمار تنظيم شده است اما مؤلف به اين نكته توجه داشته است كه مورخان، يك رويداد را كه در سالهاى مختلف رخ داده ، قطعه قطعه كرده و پى‌گيرى و فهم آن را دشوار نموده‌اند. ابن اثير براى جلوگيرى از اين انقطاع، غالبا در يكجا خلاصه اى از يك واقعه را كه طى سالها اتفاق افتاده آورده و در سنوات مختلف هم قطعات واقع شده و مربوط به همان سالها را در جاى خود ذكر كرده است.
از بيان مؤلف در مقدمه استفاده مى شود كه رويدادهاى تاريخى را بر حسب اولويت و عظمت ظاهرى آن نقل نكرده بلكه آنچه را موافق عقل يافته برگزيده و با مطالبى كه بر آن افزوده تاليف و تحرير تازه‌اى كرده است. ديگر اينكه او در نقد حوادث و ربط ميان
اسباب و
مسببات يا
علت و
معلول به شيوه
فلسفه تاریخ پيش نرفته است زيرا اين شيوه را در آن زمان هيچ كس جز ابن خلدون نشناخته بود، لذا ابن اثير تنها حوادثى را نقد و بررسى كرده كه به نقل آنها پرداخته است و هر حادثه‌ا ى كه درست نمى يابد نقل نمى‌كند. نمونه هايي مانند آفرينش خورشيد و ماه يا آغاز دولت غوريان از اين قبيل است. بنابراين مؤلف با ديد انتقادى كه در آن عصر شگفت مى‌نمود براى تأليف اثر بزرگ خويش از هر جا مآخذى گرد آورده و در مواردى كه دچار ترديد شده آراى گوناگون را ياد كرده و در نقد منابعى كه به آنها دسترسى داشته ذوق نقادانه خود را نشان داده است.
از ويژگى‌هاى اين كتاب، ضبط بعضى از اسامى اشخاص و امكنه است كه در پايان وقايع هر سال يا هر فصل از كتاب نام‌ها را با حركات يا
إعراب آورده و ابهام در تلفظ آن واژه را برطرف كرده است، همچنين وقتى فتح شهر يا ناحيتى را بيان مى‌كند نام آنجا را شرح مى‌دهد و وجه تسميه آن را بيان مى‌كند.
گر چه ابن اثير در تدوين مطالب هفت جلد اول كتاب خود مطالب
طبری را پايه قرار داده، اما از منابع ديگرى مانند
ابن کلبی ،
بلاذری ،
مبرّد و
مسعودی نيز استفاده كرده و بر نوشته طبرى افزوده است. نمونه اين مطلب را در رويدادهاى عرب پيش از اسلام و پيشامدهاى ميان قيس و تغلب در نخستين سده هجرى و جنگ تازيان در سند مى يابيم.ابن اثير مورخى است كه در تحقيق و اثبات حقيقت آنچه نقل مى‌كند سختگير است و گاه منابعى را كه مورد استفاده قرار مى دهد بى پرده به باد انتقاد گرفته از جمله به طبرى و
شهرستانی خرده گيرى هايى كرده است.
اهميت الكامل جز آنچه گفته شد بيشتر به خاطر اشتمال بر ذكر وقايعى است كه در آثار ديگران ديده نمى‌شود يا كمتر بدان پرداخته اند. او با دقت و باريك بينى خاص خويش، اطلاعات گرانبهايى از اواخر قرن ششم و اوايل قرن هفتم درباره جنگهاى صليبى و نزاعهاى داخلى شام و عراق به دست داده است. اين كتاب همچنين اخبار مفصلى درباره سامانيان تا مرگ ابو على چغانى دارد كه احتمالا برگرفته از كتاب گمشده "
التاریخ فی اخبار ولاة خراسان " نوشته "
ابو علی سلامی " است. با پيدا شدن نسخه تاريخ "ثابت بن سنان صابى" كه "سهيل زكار" آن را در مجموعه‌اى با عنوان اخبار القرامطه چاپ كرده است مى توان به اين نتيجه رسيد كه ابن اثير در نوشتن مطالب مربوط به روابط
فاطمیان و
قرمطیان از اين كتاب سود برده است.
اهميت اساسى الكامل به ويژه در مورد رويدادهايى است كه ابن اثير بر خلاف طبرى به گونه اى گسترده از آنها ياد كرده است و چون وى در دوره استيلاى مغولان مى زيسته كتابش از منابع مهم
تاریخ مغول به شمار مى‌رود. همچنين اين كتاب منبع مهمى درباره ملوك موصل مانند
اتابکان زنگى و ايوبى است به گونه اى كه اخبار او در كتاب ديگرى يافت نمى‌شود و آنها را از كسانى گرفته است كه حوادث را به چشم خود ديده اند.
البته به گفته حلمى، ابن اثير نسبت به خاندان ايّوبى نظر خوبى نداشته است.تأليف اين كتاب پيش از تاريخ محلى او يعنى "
التاریخ الباهر " آغاز شد ولى مؤلف آن را يازده سال پس از نوشتن تاريخ الباهر به پايان برد.ابن اثير نوشته هاى تاريخى خود را در قالب فيش‌ها و برگه هايى به صورت چرك نويس نوشت و رها كرد تا آنكه صاحب موصل،
بدر الدین اتابکی از او خواست كتابش را آشكار كند و او چنين كرد.
الكامل را بايد تنها كتابى دانست كه به همه دولت‌هاى اسلامى در تمامى سرزمين‌ها پرداخته است. علاوه بر ذكر همه رويدادهاى بزرگ و طولانى، در پايان هر سال به رويدادهايى كه كوتاه و در درجه بعدى از اهميت قرار دارند اشاره كرده و تاريخ مرگ مشهورين از علما و شخصيت‌هاى مختلف را آورده است.به طور خلاصه اهميت الكامل به اختيار كردن گزارش‌ها (روايات تاريخى) است نه فقط نقل و چيدن آنها در كنار يكديگر و به همين جهت اين كتاب شهرت پيدا كرده و بر ديگر كتب تاريخى برترى يافته است. البته متأسفانه نويسنده در بيشتر موارد منابع خود را ياد نكرده است ولى كتاب او منبع و الگويى براى مورخان پس از خود مانند
ابو الفداء ،
ذهبی ،
ابن شاکر و
ابن کثیر شده است كه تحت تأثير او كتب تاريخى خويش را به روش وى تأليف كرده و از اخبار و اطلاعات او استفاده نموده‌اند.
نخستين چاپ تحقيقى الكامل ميان سالهاى ۱۸۵۱-۷۱ م در ۱۲ جلد با ۲ جلد فهرست كه در سالهاى بعد چاپ شده به كوشش
کارلوس یوهانس تورنبرگ سوئدی در ليدن منتشر شد. چاپ ۱۹۸۲ م بيروت نيز مبتنى بر همان چاپ است.
اين كتاب را
ابو القاسم حالت و
عباس خلیلی ترجمه كرده اند. ترجمه ناتمام ديگرى از
سید محمود روحانی نيز عرضه شده است.
نرم افزار سیره معصومان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
