الوسائل الی غوامض الرسائل (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«الوسائل الی غوامض الرسائل»، اثر
سید رسول موسوی تهرانی ، با تحقیق و تبویب علی اکبر هلالی، شرحی مختصر بر معضلات و مجملات «فرائد الاصول»
شیخ مرتضی انصاری می‌باشد که به
زبان عربی و در سال ۱۴۳۱ ق، نوشته شده است.
کتاب، با دو مقدمه از محقق و مؤلف آغاز و مطالب در یک مقصد و چندین تنبیه ارائه شده است.
کتاب، حاصل قریب به سی سال تدریس «فرائد الاصول» توسط مؤلف، در حدود تقریبا ده دور تدریس آن، می‌باشد و لذا دارای استیعاب و شمول علمی در موضوعات آن بوده و در مورد اکثر مسائل مطرح شده، صور، احتمالات،
مبانی و اقوال مختلف، ذکر و بررسی شده است.
از جمله خصوصیات کتاب، مراجعه نویسنده آن، به حواشی معروف شاگردان شیخ انصاری می‌باشد.
ذکر
مبانی و اقوال و ارجاع آنها به مصادر اصلی، از جمله ممیزات این اثر می‌باشد.
محقق، به منظور تسهیل در افاده مطلوب و فهم بهتر مطالب،
نص کتاب «فرائد الاصول» را در بالای صفحه آورده است و جهت آسانی و بهتر شدن رجوع و ملاحظه ابواب، برای مباحث مختلف، عناوین اصلی و فرعی که با مطالب و محتویات کتاب تناسب دارند، انتخاب کرده است.
محقق کتاب، در مقدمه خود، به بیان مفصل زندگی نامه، نحوه تدریس، تالیفات، خصوصیات روحی و اخلاقی نویسنده و ویژگی‌های کتاب ایشان پرداخته است.
به باور محقق، این کتاب، صرفا شرح غوامض «فرائد الاصول» نیست، بلکه محتوی عمده
مبانی اصولی در
مباحث ادله می‌باشد، زیرا نویسنده، به شکلی دقیق، به بررسی اقوال و محاولات علمی در این مباحث و ذکر ممیزات نظریات پرداخته است، اما با این حال، این اثر را از حواشی باارزش و شروح ظریف «فرائد الاصول» شمرده‌اند.
مقدمه مؤلف، به
تعریف مکلف، حالات سه گانه وی، بیان اصول عملیه اربعه و مجاری آنها اختصاص یافته است.
نویسنده، پس از توضیح عبارت «اعلم...» ، وجه تقیید مکلف، به التفات و مراد از
حکم شرعی را بیان کرده، ضمن اشاره به
شک ماخوذ در حالات عارض بر مکلف، به بررسی تثلیث اقسام مکلف نزد شیخ انصاری و وجه عدول
محقق خراسانی از این تقسیم، تقریب تثلیث به
حصر عقلی، وجه تسمیه
اصول عملیه به
قواعد شرعیه، اقسام و انواع
تخییر، نحوه انحصار اصول عملیه و مجاری آنها در چهار مورد و وجه عدم ذکر
اصالة الطهارة در زمره اصول عملیه اربعه پرداخته است.
در مقصد اول، مباحث
قطع، مطرح شده است. نویسنده، ابتدا به بیان نحوه حجیت قطع، اقسام آن و وجه لزوم متابعت و طریقیت ذاتی آن پرداخته و
حجت در لغت، اصطلاح و اطلاق بر قطع را بررسی کرده است.
وی، معتقد است که حمل حجت در این مبحث، بر حجت مصطلح اصولی، لازم می‌باشد. وی هم چنین معتقد به تعمیم معنای حجت نزد اهل منطق و ارتفاع نزاع در این مبحث بوده و به محذورات حد وسط واقع شدن قطع در
قیاس که عبارتند از کذب کبرا، اتحاد سبب و مسبب و تاثیر متاخر در متقدم اشاره کرده است.
در ادامه،
انقسام قطع به طریقی محض و موضوعی توضیح داده شده و فرق بین آن دو، از جهات زیر، بررسی شده است:
۱. امتناع اخذ قطع طریقی در حکم و وقوع آن به عنوان حد وسط، به خلاف قطع موضوعی که در ضمن آن، خصوصیت قطع طریقی محض، مثال‌های قطع موضوعی بنا بر مذهب تصویب و وجه عدم اطلاق
حجت اصولی بر
قطع موضوعی، مورد بررسی قرار گرفته است؛
۲. عدم جواز تصرف در
قطع طریقی و جواز آن در قطع موضوعی؛ ابتدا به شانیت قطع طریقی محض و حجیت مطلق آن اشاره شده و در ادامه، مثال‌های قطع موضوعی معتبر، لزوم تبعیت کردن از دلیل
حکم در اعتبار قطع موضوعی، مثال‌های قطعی که در
دلیل شرعی و عقلی اخذ می‌شود، قطعی که در موضوع، بنا بر وجه اطلاق، اخذ شده است، اعتبار خصوص قطع حاصل از سبب یا شخص خاص و عدم جواز تصرف در قطع موضوعی نسبت به قاطع، بررسی شده‌اند؛
۳. قیام
امارات و
استصحاب در مقام قطع طریقی محض و قطع موضوعی طریقی و عدم قیام آنها در مقام قطع موضوعی صفتی؛ در این قسمت، نویسنده ضمن بیان فرق میان دلیل و اصل، به بررسی وجه قیام و عدم آن در هر مورد، دلیل انقسام قطع موضوعی به صفتی و طریقی، اقوال در این مسئله و تصویر اقسام قطع، پرداخته است.
در قسمت تنبیهات، به نکات زیر اشاره شده است:
۱. حجیت قطعی که غیر مصادف با واقع باشد (
تجری)؛
نویسنده، معتقد است که ظاهر کلام مصنف، اختصاص تجری به قطع طریقی محض است و جمیع اقسام قطع موضوعی، خارج از موضوع بحث می‌باشد. وی، ضمن بررسی جریان تجری در
امارات شرعیه و استصحاب، جهت بحث از مسئله را روشن کرده، پس از بیان استدلال با اجماع بر حرمت تجری، قول به
حرمت را به وسیله
بناء عقلا تایید کرده و به تقریر دلالت
عقل بر قبح این عمل پرداخته است.
بررسی مناقشه در استدلال به اجماع و بناء عقلا بر حرمت تجری، فرق بین حکم عقل و بناء عقلا و نسبت میان آن دو،
مبانی مناط عقوبت، نصوص دال بر فرق بین تجری مصادف با واقع و غیر مصادف، بیان تفصیل صاحب فصول در این مسئله و بیان اقسام تجری، از دیگر مباحث مطرح شده در این تنبیه می‌باشد؛
نویسنده، ضمن بحث از مناقشه
اخباریون در قطع حاصل از عقل، به بررسی تشکیک محقق خراسانی در اصل این مسئله پرداخته و پس از تنقیح موضوع بحث، وجه تسمیه اخباری به این نام، وجه منع حجیت کتاب، عقل و اجماع توسط
اخباریون در بعضی موارد و وجه عدم اعتبار حکم شرعی مستفاد از مقدمات عقلیه نزد
اخباریون را بررسی نموده است.
کلام محقق نایینی و محدث استرآبادی در این مسئله، اقسام علوم، بیان اقسام
حکمت عملی و
نظری، وجه تقدیم دلیل نقلی قطعی بر عقلی قطعی هنگام تعارض و ذکر مسائل متفرع بر آن،
حبط اعمال،
سهو النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ،
اراده الهی و اینکه آیا مانند سایر صفات
خداوند عین ذات الهی است یا نه، امتناع تعارض حکم عقلی و نقلی قطعی، تطابق
عقل فطری و
شرع نزد محدث بحرانی، بطلان نظریه تعارض دلیل نقلی ضروری و عقلی بدیهی، اعتبار دلیل عقلی و عدم تعارض آن با دلیل نقلی قطعی،
روایات دال بر عدم جواز اعتماد به عقل برای ادراک مناطات احکام و نهی از خوض در مطالب عقلیه برای استنباط
احکام شرعی، از دیگر نکات مهم اشاره شده در این تنبیه می‌باشد؛
در تنبیه سوم، حجیت قطع قطاع، به صورت مختصر، مورد بررسی قرار گرفته است. نویسنده، معتقد است اولین کسی که به عدم اعتبار قطع قطاع تصریح کرده است، شیخ جعفر نجفی، صاحب «کشف الغطاء» می‌باشد.
وی، پس از تحریر محل نزاع، به توجیه عدم اعتبار قطع قطاعی که در دلیل حکم اخذ شده باشد پرداخته و ضمن اشاره به قرینه دال بر اختصاص محل نزاع به قطع طریقی، عدم اعتبار قطع طریقی
قطاع را تحلیل کرده و در نهایت، به توجیه کلام بعضی از معاصرین در مورد حکم
قطع قطاع پرداخته است.
در آخرین تنبیه، حجیت
علم اجمالی، مورد بررسی قرار گرفته است.
در پایان، می‌توان چنین ادعا کرد که تبویب و ترتیب مباحث، به نحو علمی و دقیق صورت گرفته است، به گونه‌ای که ارتباط علمی و منطقی بین مباحث، رعایت شده است.
فهرست آیات، روایات، فوائد و قواعد وارده، اصطلاحات علمی مذکور در متن، مصادر تحقیق، محتوای حاشیه‌ها و فهرست مطالب، در انتهای کتاب آمده است.
اضافات علمی و توضیحاتی که در پاورقی‌ها با عنوان اقول، اعلم، لا یخفی، اشاره و... آمده است، مربوط به مؤلف بوده و محقق آنها را به منظور ترتیب مباحث علمی، عدم تشتت آنها و تسهیل در افاده معنا، به همین صورت، ذکر کرده است.
نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
