النهایة و نکتها (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مؤلف کتاب النهایه و نکتها، جعفر بن حسن بن یحیی بن حسن بن سعید هذلی حلی، معروف به
محقق حلی ، محقق اول (م ۶۷۶ ق) می‌باشد.
کتاب النهایة و نکتها از مشهورترین و معتبرترین شروح «
النهایة فی مجرد الفقه و الفتوی » تالیف شیخ الطائفة محمد بن حسن طوسی (م ۴۸۰ ق) می‌باشد.
کتاب «النهایة» به دلیل درجه و مرتبه عالی که در نزد علمای قوم و فقهای عظام داشته است محور اساسی در
فقه اهل بیت علیهم‌السّلام داشته و شروح و حواشی همچون:
- النهایة و نکتها.
- المرشد الی سبیل التعبد، تالیف محمد بن حسن طوسی (زنده تا
سال ۵۱۵) فرزند مؤلف.
- المغنی فی شرح النهایة الطوسیة، و نهیة النهایة، تالیف
شیخ قطب الدین راوندی (م ۵۷۳ ق).
- شرح النهایة، تالیف سلیمان بن حسن صهرشتی، صاحب اصباح الشیعة (متوفی اواخر قرن پنجم)، بر آن نوشته شده است.
اگر چه محقق حلی دارای تالیفات متعدد و مهمی در
فقه امامیه بوده است که معروفترین آنها «النافع فی مختصر الشرائع»، «المعتبر» و به خصوص «شرائع الاسلام» می‌باشد که بیش از هفتصد و پنجاه سال محور تدریس در حوزه‌های علمیه بوده است. اما کتاب «النهایة و نکتها» نیز از شهرت و جایگاه خاصی برخوردار است.
از آنجایی که بعضی از فضلاء و علمای زمان محقق به بعضی از مسائل کتاب النهایة اشکال داشته‌اند و همچنین سؤالاتی در بعضی از زمینه‌های دیگر برای آنان وجود داشته، از محقق اول خواسته‌اند که به صورت مختصر و با ادله موجز به این سؤالات پاسخ دهد و او نیز پذیرفته است که به این مطلب در خطبه کتاب اشاره دارد.
با توجه به احاطه مؤلف به نظریات
شیخ طوسی در کتاب‌های
المبسوط ،
الخلاف ،
تهذیب الاحکام و استبصار، که وی مکررا از آنان نام می‌برد در واقع «النهایة و نکتها» خلاصه و چکیده‌ای از نظریات شیخ طوسی و شرح و
تفسیر مشکلات و غوامض «النهایة» می‌باشد.
از تاریخ تالیف کتاب اطلاع دقیقی در تراجم موجود نیست اما با توجه به این که مؤلف نام هیچ کدام از تالیفات خود را در این کتاب ذکر ننموده است و به آنها ارجاع نداده است به احتمال زیاد این کتاب قبل از کتاب «
شرایع الاسلام » و «
مختصر النافع » تالیف شده است.
و با توجه به این که نسخه خطی جلد اول شرایع الاسلام که به خط شیخ محمد بن اسماعیل بن حسین هرقلی نوشته مربوط به سال ۶۷۰ ق می‌باشد،
، بنابراین به احتمال زیاد کتاب «النهایة و نکتها» قبل از سال ۶۶۵ ق تالیف شده است.
قابل ذکر است که «النهایة و نکتها» بعد از کتاب «
جواب المسائل المصریة » تالیف شده زیرا مؤلف تفصیل مطالبی را به آن ارجاع داده است: «هذه النکت الاربع قد ذکرنا الجواب عنها فی جواب المسائل المصریة فلیطلب هناک».
و بنابراین آنچه در صفحه ۱۸۴ از جلد اول مقدمه ناشر آمده است که «مسائل المصریة» پس از «نکت النهایة» نوشته شده اشتباه است.
در الذریعة ۵ نسخه را معرفی نموده است که عبارتند از:
۱- نسخه‌ای که به خط ماجد بن فلاح بن حسن شیبانی در سال ۹۸۰ ق نوشته شده است و کتاب‌های المسائل المصریات و المسائل البغدادیة به آن ضمیمه شده است و در تملک سید مهدی قزوینی بوده است.
۲- نسخه‌ای به خط ملک محمد بن میرزا علی قمی که در سال ۱۰۵۴ ق نوشته شده و متعلق به
محقق سبزواری صاحب «ذخیرة المعاد» بوده است.
۳- نسخه کتابخانه
آستان قدس رضوی .
۴- نسخه متعلق به آغا بن اسد الله بن حجة الاسلام اصفهانی.
۵- نسخه متعلق به سید محمد روضاتی.
تحقیق و تصحیح کتاب موجود بصورت تلفیقی و با استفاده از ۴ نسخه خطی صورت پذیرفته است که در موارد اختلاف از صحیح‌ترین نسخه استفاده شده است و نسخه‌ای به عنوان اصل و اساس در تصحیح انتخاب نشده است. این ۴ نسخه عبارتند از:
۱ و ۲- دو نسخه خطی متعلق به کتابخانه آستان قدس رضوی به شماره‌های ۲۶۶۵ و ۲۶۶۶ که در قرن دهم نوشته شده‌اند و با رمز «ش» و «ر» مشخص شده‌اند.
۳- نسخه متعلق به کتابخانه دانشگاه
تهران با شماره ۶۷۶ که با رمز «ک» مشخص شده است.
۴- نسخه چاپ سنگی که در ضمن مجموعه
جوامع الفقهیه چاپ شده است و با رمز «خ» مشخص شده است.
این کتاب اولین بار در سال ۱۲۷۶ ق در ضمن جوامع الفقهیه به عنوان کتاب نهم از این مجموعه چاپ شده است، کتاب موجود بوسیله مؤسسه نشر اسلامی تابع
جامعه مدرسین در
قم تحقیق و تصحیح و انتشار یافته است. جلد اول آن در سال ۱۴۱۷ ق چاپ شده و تاریخ چاپ جلد دوم و سوم آن در مقدمه ناشر ذکر نشده است.
گروه تحقیق کتاب موجود آقایان شیخ علی مؤمن قمی، شیخ علی عندلیب، شیخ محمد مهدی شب زنده دار، سید
ابو الفضل بهاء
الدینی، سید علی طباطبایی، حاج کمال کاتب و رعد مجید بهبهانی بوده‌اند. در تمام مراحل تحقیق، علامه بزرگوار شیخ
محمد مؤمن قمی اشراف داشته‌اند.
زندگی نامه شیخ طوسی (قده) به قلم
آقا بزرگ تهرانی (م ۱۳۸۹ ق) که در سال ۱۳۷۶ نوشته شده و همین طور زندگی نامه محقق حلی بوسیله شیخ محمد آصفی نیز در مقدمه کتاب آمده شده است.
تقسیم بندی مباحث کتاب، نظیر کتاب «النهایة» شیخ طوسی (قده) می‌باشد و مؤلف تقسیم چهارگانه مباحث فقهی به
عبادات ،
معاملات ،
ایقاعات و
احکام را که در شرایع الاسلام آمده است در این کتاب ذکر ننموده است.
البته در مقدمه ناشر آمده است که: لا بد من الاشارة الی هذا الامر من ان نکت النهایة بمنزلة الشرح الکتاب النهایة و لذلک وضعناه فی هامش النهایة و لاجل التحفظ علی ترتیب کتاب النهایة جعلنا کل هامش فی الموضع الذی یتناسب مع متن النهایة و لم یراع ترتیب النکت.
این عبارت حاکی از این است که تقسیم بندی مباحث «النهایة و نکتها» با کتاب «النهایة» فرق داشته است.
در جلد اول کتاب‌های طهارت، صلاة، صیام، زکاة و حج مطرح شده است.
جلد دوم شامل کتاب‌های جهاد، دیون، کفالات، حوالات، وکالت، شهادات، قضایا و احکام، مکاسب، متاجر، نکاح و طلاق است.
جلد سوم مباحث عتق و تدبیر و مکاتبه،
ایمان و نذور و کفارات، صید و ذبائح،
اطعمه و اشربه ، وقوف و صدقات، وصایا، مواریث، حدود و دیات را شامل می‌شود.
در قسمت کتاب متاجر، مباحث
شفعه ، شرکت،
مضاربه ،
رهن ،
ودیعه ، عاریه،
مزارعه و
مساقاة و اجارات مطرح شده است.
در کتاب طلاق نیز مباحث اقسام
طلاق ،
لعان و
ارتداد ،
ظهار و ایلاء، خلع و مباراة را در بردارد.
انقیاد مؤلف در برابر ادله شرعی در کنار آزاد اندیشی وی کتاب «النهایة و نکتها» را از سایر کتب فقهی آن زمان ممتاز کرده است. وی با دقت کم نظیری به بررسی اقوال و نظریات شیخ طوسی (قده) پرداخته است برای روشن شدن این مطلب به ذکر بعضی از عبارت‌های کتاب می‌پردازیم.
در کتاب دیات: هذا شی ء ذکره المفید رحمه الله فی کتاب المقنعة و الشیخ رحمه الله فی النهایة، و لم اقف به علی اصل، و نحن فی مقام المطالبة للشیخین رحمها الله بدلیل ذلک.
ذهب شیخنا
ابو جعفر فی نهایته الی ان فیها دیة السن الاصلیة، و هذا المذهب قوی و به اخبار کثیرة معتمدة، اقول نحن لا ندری قوته من این عرفها و لا الاخبار التی اشار الیها این وجدها، و لا الکثرة من این حصلها و نحن مطالبوه بدعواه.
ذهب الی ذلک شیخنا المفید رحمه الله فی المقنعة و لم یذکر لنفسه مستندا فاحکیه.
نحوه بررسی دقیق متن
روایات و بررسی تعارض آنان و تامل و تدبر محققانه در روایات و باصطلاح «فقه الحدیث»، در کتاب «نکت النهایة» بخوبی مشهود می‌باشد که به چند نمونه مختصرا اشاره می‌شود.
در بحث سعی در
حج در مورد روایت سماعه: فهذا الحدیث بعینه اخل ببعضه، فاضطرب اللفظ، و ما ذکرناه تاویل و الا فالخبر مضطرب، و ما ذکرناه اقرب الی تاویله.
ذکر نکات رجالی و توجه به سلسله سند روایات، و نظریات رجالی مؤلف از خصوصیات باارزش و مهم این کتاب می‌باشد که به چند نمونه اشاره می‌شود.
در بحث احتکار: و الشیخ رحمه الله عول فی تقدیر مدة الترخیص فی الاحتکار و علی روایة السکونی و هو عامی لا یعمل بما ینفرد به، و السکونی ضعیف و محمد بن قیس یحتمل ان یکون ابا احمد اسدی، و قال النجاشی فی کتاب الرجال... ،
و الروایة طریقها ابن اسباط و هو فتحی، و الحسن بن محمد سماعة واقفی معاقد فی الوقف و محمد بن زیاد واقفی ایضا، محمد بن عیسی بن عبید ضعیف ذکر ذلک الشیخ
ابو جعفر رحمه الله فی کتاب الرجال و عما فطحی، و انا اتوقف فیما ینفرد به خصوصا اذ اورد منافیا للاصل.
سراسر کتاب در برگیرنده نظریات فقهای عظام از
قدماء و متاخرین زمان مؤلف و نظریات مختلف شیخ طوسی در کتب مختلف او است که نشان از احاطه مؤلف به نظریات آنان دارد که به چند نمونه اشاره می‌شود.
لکن الشیخ رحمه الله تبع فی جمیعها وضع الشیخ المفید رحمه الله فی المقنعة، فالشیخ یتبع الآثار، و قد سبقه الشیخ المفید رحمه الله علی هذه الاخبار فی المقنعة، ذکر الشیخ فی المبسوط، للشیخ فی هذه قولان، و قد صرح فی مسائل الخلاف، و هو اختیار ابن بابویه و الشیخ المفید رحمها الله.
و قد حقق فی الاستبصار، ما ذکره الشیخ فی النهایة قد رجع عنه فی المبسوط، شیخ
ابو جعفر رحمه الله فی المسائل الحائریة، و الی ما ذهب شیخنا
ابو جعفر فی النهایة ذهب السید المرتضی رحمه الله فی الانتصار، فالمفید رحمه الله ذکر فی الارشاد و المقنعة قد خالف فی ذلک سلار بن عبد العزیز من فقهائنا.
و از فقهای نزدیک به عصر محقق حلی به نظریات
ابن ادریس (م ۵۹۸ ق) و
شیخ قطب راوندی (م ۵۷۳ ق) نیز اشاره دارد.
مؤلف در تعبد به اخبار
اهل بیت علیهم‌السّلام کم نظیر بوده تا جایی که در بحث
دیه جنین می‌نویسد، و استدل باجماع الفرقة و اخبارهم و انت تعرف ان التقدیرات الشرعیة لاستفاد بالانظار العقلیة، و لا الاستخراجات الفکریة، و انما تستفاد بالنقل و التوقف.
توجه مؤلف به نکات اساسی مباحث فقهی همچون رجال،
فقه الحدیث ، یا ذکر اقوال فقهای بزرگ، وی را از توجه به جزئیات غافل نمی‌کند تا جایی که به بعضی از مباحث لغوی و نحوی متعرض می‌شود.
به عنوان نمونه در کتاب وقوف و صدقات بحث مفصلی را در معنی ایمان و فسق مطرح نموده یا این که در کتاب النکاح می‌نویسد: «اما نصب «حی» فقد منعه فضلاء النحاة لانه لا یجوز....
مؤلف در کتاب مکررا تصریح بر این دارد که متن النهایة برگرفته و ماخوذ از نصوص
روایات می‌باشد.
به عنوان نمونه در بحث شرط در
عقد ، در کتاب متاجر: ما ذکره الشیخ فی النهایة هو الذی نطقت به الاخبار. یا در جای دیگر: اما لفظ النهایة فالظاهر انه قصد لفظ الروایة.
روضات الجنات به نقل از شهید دوم: و له تصانیف حسنة محققة محررة عذبة، فمنها کتاب نکت النهایة مجلدان.
ریاض العلماء: کان عظیم الشان جلیل القدر رفیع المنزلة لا نظیر له فی زمانه، له کتب منها شرح نکت النهایة مجلد.
فوائد رضویة: از برای آنجناب مصنفات نافعه و مؤلفات فائقه است مانند شرح نکت النهایة.
لؤلؤ البحرین: و له قدس سره من التصانیف کتاب شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، کتاب النافع فی مختصر الشرایع... ، شرح نکت النهایة.
نرم افزار شیخ طوسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
