المکاسب و البیع (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مؤلف کتاب شیخ محمد تقی بن آخوند ملا محمد بن علی آملی طبری تهرانی متوفای ۱۳۹۱ هجری قمری است.
کتاب المکاسب و البیع یا حاشیة علی المکاسب
از بهترین شروح کتاب المکاسب
شیخ انصاری «قده» می‌باشد. این کتاب تقریرات درس
محقق نائینی «قده» (م ۱۳۵۵ ق) است که توسط شیخ محمد تقی آملی جمع آوری و تقریر شده است.
کتاب شامل مباحث
مکاسب محرمه به صورت مختصر و قسمتی از کتاب البیع تا مبحث «اشتراط العلم بقدر الثمن و المثمن» می‌باشد. در آخر آن نیز رسالۀ مختصر و کوچکی در حکم لباس مشکوک در
نماز که تقریر درس محمود شیرازی «قده» (م ۱۳۱۲ ق) توسط یکی از شاگردانش است به آن ضمیمه شده است. اگر چه تقریبا تمام کتاب توسط مؤلف جمع آوری گردیده است اما از صفحۀ ۴۸۷ به بعد مطالب کتاب توسط فرزند مؤلف، آقا ضیاء الدین آملی تکمیل شده است.
شیخ محمد تقی آملی که از مبرزترین و فاضل‌ترین شاگردان محقق نائینی «قده» و
آقا ضیاء عراقی «قده» (م ۱۳۶۱ ق) بوده است نهایت تلاش خود را در شرکت در درس محقق نائینی و جمع آوری و تقریر آن صرف نموده است تا جایی که محقق نائینی در تعریف و ستایش از کتاب، از وی چنین یاد نموده است:
محمد الافاضل المراقبین للحضور علی ابحاثنا فقها و اصولا هو قرة عینی العالم العلام و الفاضل الهمام صفوة المجتهدین الغطام و رکن الاسلام المؤید المسدد التقی الزکی... و سپس در ادامه می‌نویسد: فهذه الصحائف طبق ما استفاده من ابحاثنا راجعت ببعض مواقعه المهم فوجدته من حسن الضبط و جودة التحریر و ایراده لما اوردناه بعبارات رائقة خالیة عن الایجاز المخل و الاطناب الممل.
محقق نائینی در این کتاب کمتر به حواشی مشهور المکاسب شیخ اعظم متعرض شده و بیشتر نظریات و استنباطات خودش را مورد بحث قرار داده است. البته مقرر گاهی نظریات خود را با عبارت (اقول) در متن یا در حاشیۀ کتاب ذکر کرده است
و به علت اجمال بعضی از مباحث نیز گاهی توضیح مباحث اصولی را به کتاب تقریرات اصول مرحوم نائینی «قده» که توسط وی انجام شده است، ارجاع داده است، به عنوان نمونه: قد بسطنا الکلام فی ذلک فی غیر موضع من تحریرات الاصول حسب ما افاده شیخنا العلامة ادام الله ایامه
شیخ محمد تقی آملی دربارۀ تلاش در جمع آوری مطالب و متن روان کتاب در پایان آن می‌نویسد: و بذلت جهدی فی تادیة المطالب باسهل العبارات الخالیة عن الاعضال و الغلق علی حسب ما تفضل علی الله العظیم.
قابل ذکر است که یکی دیگر از تقریرات خوب درس محقق نائینی توسط شیخ موسی خوانساری نجفی (م ۱۳۶۳ ق) بنام «
منیة الطالب » نوشته و چاپ شده است. در این کتاب علاوه بر مکاسب محرمه، تمام کتاب‌های البیع و خیارات آورده شده است و در پایان نیز رسالۀ حکم لباس مشکوک که توسط محقق نائینی تقریر شده است بعدها به آن ضمیمه شده است. با مراجعه به این کتاب هم می‌توان مباحث مذکور در «المکاسب و البیع» و «منیة الطالب» را با هم مقایسه نمود و هم نواقص المکاسب و البیع را جبران نمود.
با توجه به تعریف و ستایش محقق نائینی (م ۱۳۵۶ ق) از کتاب و عبارت «دام ظله» که پس از نام ایشان دیده می‌شود بنظر می‌رسد که تاریخ صحیح تالیف جلد اول ربیع الثانی ۱۳۵۳ ق و جلد دوم صفر الخیر سال ۱۳۵۳ ق باشد.
بنابراین عبارت (ثلاث ماة و ثلاثة و سبعین بعد الف) صحیح نمی‌باشد و باید لفظ سبعین تبدیل به خمسین شود تا سال تالیف جلد اول به ۱۳۵۳ ق تصحیح گردد.
از زمان تقریر درس میرزای بزرگ شیرازی توسط بعضی از شاگردانش در رسالۀ کوچک حکم لباس مشکوک اطلاع دقیقی در دست نیست اما با توجه به عبارت «دام ظله» پس از نام میرزای شیرازی، در زمان حیات وی تالیف شده است.
تاریخ انتشار چاپ اول کتاب در ذی الحجة سال ۱۳۷۳ ق بپایان رسیده است، کتاب موجود به وسیلۀ مؤسسۀ نشر اسلامی وابسطه به جامعۀ مدرسین در قم سال ۱۴۱۳ ق چاپ شده است. در مستدرکات اعیان الشیعة ج۶
از چاپ کتاب در سال‌های ۱۳۷۲ و ۱۳۷۴ خبر داده است.
کتاب موجود از روی نسخۀ اصلی که شیخ محمد تقی آملی آن را نوشته است چاپ شده است و از صفحۀ ۴۸۷ جلد دوم از روی نوشته‌های آقا ضیاء الدین آملی فرزند وی تکمیل شده است. رسالۀ کوچک لباس مشکوک نیز توسط آقا ضیاء الدین آملی استنساخ و از روی آن چاپ شده است.
مطالب در جلد اول، مکاسب محرمه و قسمتی از کتاب البیع تا مبحث بیع مملوک مطرح شده است. در مکاسب محرمه در مبحث کلی مبادلۀ عین با مال مثل بیع و نظائر آن و نقل منافع مثل
اجاره و در انتها نیز بحث جوائز سلطان مفصلا مطرح شده است.
در جلد دوم، قسمت دیگری از کتاب البیع از بحث
بیع فضولی تا اشتراط علم به مقدار ثمن و مثمن و همین طور رسالۀ مختصر و کوچک لباس مشکوک آورده شده است. متاسفانه سایر مباحث کتاب البیع و کتاب خیارات تقریر و تدوین نشده است. مطالب باقی مانده از کتاب البیع حدود ۱۷ مسالۀ فقهی است که مباحث مهمی نظیر بیع کلی در ذمه، مسالۀ
حرمت احتکار در میان آنان وجود دارد که برای یافتن نظر محقق نائینی می‌توان به «منیة الطالب» مراجعه نمود.
کتاب المکاسب و البیع مجموعه‌ای از ابتکارات محقق نائینی «قده» است که حاصل فکر عمیق و دقت نظر فوق العادۀ این فقیه بزرگوار است که در این جا به مختصری از آن اشاره می‌شود. اگر چه بر حسب اعتبار و قرارداد، کسب و تجارت را به اقسام چهارگانۀ
حرام ،
مکروه ،
مندوب و
مباح تقسیم می‌کنند اما مرحوم نائینی کسب و
تجارت را به عنوان اولی و بدون سبب و عارضه‌ای واجب نمی‌دانند.
وی تعریف بیع را ممکن نمی‌دانند و تعاریف را تقریبی و غیر دقیق می‌دانند و می‌نویسند: اعلم انهم ذکروا فی تعریف البیع عبائر مختلفة کلها تعاریف تقریبیة لا معرفات حقیقیة لعدم اشتمال البیع علی الجنس و الفصل کسائر الماهیات المحدودة بالحدود.
ایشان حدود سی و دو مورد از مکاسب محرمه را مثل معاملات هیاکل عبادات،
آلات قمار ،
رشوه ،
سحر ،
غنا ،
قمار ،
بیع مصحف و نظائر آن را از آن جهت که استطردا مورد بحث واقع شده‌اند، کنار گذاشته و مورد بررسی قرار نمی‌دهد. وی در صفحۀ ۵ از جلد اول می‌نویسد: ان الفقهاء رضوان الله علیهم ذکروا فی باب المکاسب المحرمة امورا محرمة لا ربط لها بباب المعاملات کالغیبة و النسیة و الکذب استطرادا (فربما یورد علیهم) بانه ان کان الغرض هو البحث عما یتعلق بالمکاسب المحرمة فما وجه هذا الاستطراد؟
در مسالۀ
معاطاة ، وی با استناد به سیرۀ قطعی بر عدم فساد
معاطاة و همین طور سیرۀ قطعی تا زمان معصوم علیه‌السّلام بر صحت جمیع تصرفات، حتی تصرفات متوقف بر ملک، اثبات می‌نمایند که
معاطاة بیع است و سپس برای اثبات صحت آن به عمومات «احل الله البیع» و «تجارة عن تراض» و نظائر آن دو استناد می‌نمایند.
از ویژگی‌های کتاب این که بسیاری از حواشی به صورت مبهم ذکر شده است و از عبارت‌هایی نظیر «بعض المحشین فی حاشیته» یا «اورده بعض السادة الاجلاء قده»
استفاده شده که متاسفانه ناشرین کتاب این منابع و مآخذ اقوال و نظریات محشین را ذکر ننموده‌اند که در نتیجه خواننده دچار مشکل می‌شود. البته گاهی به این منابع خود مؤلف اشاره نموده است، مثلا پس از عبارت «بعض مشایخ استادنا دامت افاداته» آمده است: هو الشیخ محمد باقر الاصفهانی «قده». و یا پس از عبارت «ما نقل عن بعض الاعاظم «قده»» آمده است: هو العلامة المدقق المیرزا محمد تقی الشیرازی «قده».
از دیگر ویژگی‌های کتاب، تمسک و استمداد مقرر از
امیرالمؤمنین علیه‌السّلام و
ائمۀ معصومین علیهم‌السّلام در تقریر مطالب کتاب است، به عنوان نمونه وی در صفحۀ ۶۰ از جلد اول می‌نویسد: هذا ما افاده الاستاذ دامت افاداته توضیحا و تلخیصا لما اختاره فی تصحیح عمل الاجیر فی العبادات. (اقول) و المتحصل لی ببرکة مولی الانام مستمدا من فضل علمه علیه‌السّلام فی دفع عویصة الاشکال...
و در صفحۀ ۶۴ همان جلد آمده: هذا ما تیسر لی فهمه فی هذا المقام بالاستمساک بحبل ولایة باب علم العلم علیه‌السّلام و الحمد الله ولی الافضال و الانعام.
از دیگر ویژگی‌ها اضافاتی است که مقرر به مطالب کتاب نموده است که با عبارت «لم یذکر فی مجلس البحث» به آنها اشاره نموده است، به عنوان نمونه (ج ۲/ ۱۸۸، ۲۷۱).
متاسفانه چاپ موجود کتاب از نظر داشتن مقدمه‌ای در ترجمۀ زندگی مقرر و مؤلف و همین طور تالیفات محقق نائینی «قده» و فهارست عامه همچون فهارست اعلام، آیات قرآن، احادیث، و نظائر آن دارای نقص است. امید است که در چاپ‌های بعدی این نقیصه جبران گردد.
نرم افزار جامع فقه اهل بیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
