المختصر فی علم التاریخ (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«المختصر فی علم التاریخ»، اثر محی الدین، ابو عبدالله، محمد بن سلیمان بن سعد بن مسعود رومی حنفی، معروف به
کافیجی ، با تحقیق و تصحیح محمد کمال الدین عز الدین، در بیان و تعریف اصول، مسائل و فواید
تاریخ به منزله دانشی سودمند و نیز ویژگی‌ها و
روش‌های تاریخ نگاری و معیارها و درجه اعتبار
اطلاعات تاریخی، است.
کتاب، به
زبان عربی و در سال ۸۶۷ ق/ ۱۴۶۳ م، نوشته شده است. انگیزه تالیف، سفارش برخی از دوستان به نوشتن چنین اثری، بوده است. کتاب، با دو مقدمه از محقق و مؤلف آغاز و مطالب، در قالب سه باب و یک خاتمه، ارائه گردیده است. نویسنده، ابتدا، به تعریف
علم تاریخ و مبادی آن پرداخته و ضمن اشاره به اصول و مسائل علم تاریخ، روش‌های تاریخ نگاری را بیان کرده و در ادامه، به بحث از فضیلت علم و شرافت اهل آن، پرداخته است.
مقدمه محقق، پس از اشاره به زندگی نامه مؤلف، به بیان موضوعات مورد بحث در هر باب، اختصاص یافته است. مؤلف، در مقدمه خود، ضمن اشاره به فایده علم تاریخ؛ بدین بیان که این
دانش ، از جمله علوم نافع و سودمند در شناخت مبدا،
معاد و ما بین آنها می‌باشد، به بیان انگیزه تالیف، عنوان اثر، نحوه تنظیم مواد کتاب و غرض از تالیف که عبارت است از تحفه دادن آن به دوستان، پرداخته است.
وی، در باب اول، مبادی علم تاریخ را بیان نموده و در ضمن ارائه مباحث، به نقاط ده گانه زیر اشاره کرده است:
۱. تعریف لغوی و اصطلاحی تاریخ: وی، از میان تعاریفی که برای تاریخ بیان شده است، «تعیین وقت برای نسبت دادن مطلق زمان به آن، چه در گذشته، چه در حال و چه در
آینده »، را پسندیده و سایر تعاریف را نیز مورد بررسی قرار داده است. دیگر تعاریف، عبارتند از: «مدتی معلوم بین حدوث
امر ظاهر و بین اوقات حوادث دیگر»، «تعریف وقت به واسطه اسناد آن به اول حدوث
امری شایع، مانند ظهور
ملت یا واقعه
ای عظیم، همچون
طوفان ،
زلزله بزرگ و...» .
۲. تعریف
زمان به «وقت یا مقدار
حرکت » و تعریف میقات به «تحدید الاوقات».
۳. تعریف اقسام زمان، از جمله
سال شمسی و
قمری ،
ماه ،
شبانه روز ،
شب ،
روز و
ساعت .
۴. اشاره به این نکته که لفظ تاریخ، معرب «ماه روز»
فارسی می‌باشد.
۵. علت اینکه
مسلمانان ،
مبدا تاریخ خویش را،
هجرت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم از
مکه به
مدینه قرار داده‌اند؛ نویسنده، علت این کار را عدم اختلاف مسلمانان در تاریخ هجرت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم (بر خلاف زمان وفات ایشان) و نیز عظیم، میمون و مبارک بودن این روز به دلیل
استقامت ملت اسلام و توالی فتوح، عنوان کرده است.
۶. اشاره به زمانی که مسلمانان، مبدا تاریخی برای خود اتخاذ نمودند، زیرا تا آن زمان،
اعراب ، سال‌ها را به نام حادثه
ای که در آن سال اتفاق می‌افتاد، می‌شناختند.
۷. حصر تواریخ مشهور، در
تاریخ هجری ،
رومی ،
فارسی ،
ملکی ،
یهودی و
ترکی .
۸. اشاره به موضوع علم تاریخ که عبارت است از
امور حادثه
غریبه
ای که خالی از مصالح، ترغیب،
تحذیر و... نمی‌باشد.
۹. تعلیل
وجوب احتیاج به علم تاریخ؛ نویسنده، معتقد است که فراگیری علم تاریخ، مانند سایر علوم،
واجب کفایی است.
۱۰. شروط لازم در مورخ: مؤلف، شروط لازم در روای
حدیث که عبارتند از
عقل ،
ضبط ،
اسلام و
عدالت را در مورد مورخ نیز معتبر دانسته است.
از آن جا که نویسنده، باب دوم را پیرامون اصول و مسائل علم تاریخ تدوین نموده است، در خلال مباحث، به این نکته اشاره دارد که مقصود مورخ، بر دو نوع می‌باشد:
۱. اصلی که عبارت است از ضبط انسان در طبقات سه گانه علیا (انبیا و رسل)، وسطی (اولیا، مجتهدین و ابرار) و سفلی (بقیه مردم)، بر وجه معتبر.۲. تبعی.
نویسنده، معتقد است زمانی که مورخ، اراده ثبت واقعه
ای تاریخی و عینی از یکی از این طبقات سه گانه را نمود، اعتبارات عقلی و حالات محتمله
ای در مورد صدق و کذب این وقایع، برای وی حاصل شده و آن گاه وی اقدام به ثبت آن واقعه خواهد نمود؛ چه آن واقعه، در نفس
الامر نیز به وقوع پیوسته باشد یا نه، چه ممکنة الاجتماع در واقع باشد یا نه. به اعتقاد وی، حصر استقرایی این اعتبارات، بنا بر وجه غلبه ظن، بر پنج وجه زیر، امکان پذیر خواهد بود:
۱. حضور و عیان؛ ۲.
علم و
یقین ؛ ۳. غلبه
ظن ؛ ۴. تعارض بدون ترجیح؛ ۵. اعتبار وجهی غیر از وجوه فوق که نویسنده، عنوان «الرجم بالغیب» بر آن نهاده است.
وی، در ادامه، به عنوان مثال، به ذکر وقایع تاریخی برخی از
طبقات ، از جمله
انبیا پرداخته است. او از میان
طبقه انبیا ، به ذکر تاریخ
حضرت آدم علیه‌السّلام ،
حضرت نوح علیه‌السّلام و پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بسنده کرده است.
باب سوم، در بیان شرافت اهل علم و فضیلت علم آموزی بوده و در ضمن مقاصدی، به وقایع و داستان‌هایی که به این
امور مربوط می‌باشند، اشاره شده است. برخی از این وقایع عبارتند از: شرح
عنقاء (نام پرنده
ای است که به قول نویسنده، معروف الاسم و مجهول الجسم می‌باشد) و گفت وگوی آن با
حضرت سلیمان علیه‌السّلام ،
چشمه حیات و نوشیدن
خضر نبی علیه‌السّلام از آن و عدم موفقیت
ذو القرنین در یافتن آن، امن بودن سرزمین
مصر و...
فهرست مصادر و مراجع تحقیق به همراه فهرست
اعلام ،
اماکن و شهرها،
آیات قرآنی ،
احادیث نبوی ،
اشعار و اسماء کتبی که در متن وارد شده، در انتهای کتاب آمده است. پاورقی‌ها، به بیان اختلاف نسخ و ذکر منابع اختصاص یافته است.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
