المحاضرات و المحاورات (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
علم محاضرة به عنوان بخشی از
علوم ادبی عبارتست از استعمال کلمات افراد بلیغ در اثناء صحبت در موقع مناسب به نحو
حکایت.
هدف این علم پرهیز از لغزشهایی است که هنگام نقل کلمات دیگران روی می‌دهد. بطور کلی محاضرات عبارتست از مجموعه‌های ادبی که حاوی برگزیده‌هایی از
نظم و
نثر عربی و اسلامی است. در محاضرات کتابهای مختلفی نوشته شده است که جدای از تفاوت در اسلوب و روش و باب بندی، همگی در یک نقطه مشترکند و آن اینکه تمامی آنها در بردارنده گزیده‌های
احادیث، داستانها، نوادر، مقامات، طرائف، فوائد لغوی و ادبی و تاریخی، نمونه‌هایی از
شعر به عنوان استشهاد و غیره هستند.
سیوطی نیز در کتاب «المحاضرات» همان روش نویسندگان قبل از خود را در پیش گرفته است. سیوطی در مقدمه کتاب طبیعت اثر خود و نیز روش آنرا توضیح می‌دهد.
هدف وی از نگارش این کتاب است که ثمرات کتابهایی که او را به شگفت آورده و نیز فنون پراکنده نظم و نثر و... را به خواننده ارائه کند. وی از دهها کتاب در موضوعات و فنون مختلف، که برخی در دسترس ما هستند و برخی مفقود گشته‌اند مطالبی نقل می‌کند. مطالبی که وی برمی گزیند در طولانی و کوتاه بودن متفاوتند. برخی چنان کوتاهند که از چند سطر تجاوز نمی‌کنند و برخی دیگر آنچنان طولانی که صفحاتی چند را به خود اختصاص می‌دهند. «المحاضرات» کتابخانه بزرگی است که بسیاری از کتابهای ادبی، تاریخی،
تراجم،
حدیث،
رسائل، شعر و... را در خود جای داده است. روش سیوطی در این کتاب بی شباهت به روش
حصری قیروانی در «
زهر الآداب» نیست جز از این جهت که سیوطی از یک کتاب مجموعه بزرگی از نصوص را برمی گزیند و بعد از فراغت از آن به سراغ کتاب دیگر می‌رود.
ویژگی مهم کتاب سیوطی، روش خاص او در نگارش کتاب است. برخی از گزیده و مجموعه‌های ادبی تبویب و تقسیم را به عنوان یک روش در پیش می‌گیرند، مثلا کتاب «
بهجة المجالس»
ابن عبد البر به ۱۳۲ باب تقسیم شده است. یا «
تذکره حمدونیه» دارای ۵۰ باب و هر باب مشتمل بر چند فصل است ولی سیوطی در «المحاضرات» خود را مقید به این تقسیمات نکرده است، بلکه گزیده‌های او مطالبی از یک کتاب است و تا از کتابی فراغت حاصل نمی‌کند به سراغ کتاب دیگر نمی‌رود. عناوینی که او به کار می‌برد اینگونه‌اند: منتخبات من کتاب... ، مستحسنات من کتاب... ، منتقی من کتاب... و غیره،
و هرگاه گزارشش از یک کتاب به پایان می‌رسد به نحوی این اتمام را اعلام می‌دارد.
مثلا می‌گوید: هذا کله فی تاریخ
ابن عساکر یا آخر المنتخب من تذکرة الیغموری و غیره.
با این وصف می‌بینیم که از تقسیم و تبویب رایج اثری در کتاب وی نیست. این نحوه برخورد در واقع حکایت از روحیه امانتداری در نقل نصوص از جانب سیوطی دارد. او هر مطلبی را که نقل می‌کند به صاحبش نسبت می‌دهد و در واقع این ویژگی‌ای است که سیوطی بدان شناخته شده است.
ارزشمندی کتاب سیوطی از این جهت نیز قابل توجه است که وی برخی مطالب را از کتابهایی که هم اکنون در دسترس ما قرار ندارند نقل می‌کند و بدین ترتیب گنجینه‌ای عظیم برای ما فراهم می‌آورد.
۱- نسخه دارالکتب المصریة به شماره ۷۶۱، دارای ۱۶۰ ورقه. با خط نسخ.
۲- نسخه کتابخانه الاوقاف العامة، بغداد به شماره ۲۹۷، دارای ۱۸۶ ورقه، با خط نسخ.
۳- نسخه دار الکتب الظاهریه دمشق، به شماره ۳۳۰۷ دارای ۱۷۶ ورقه، با خط نسخ زیبا.
۴- نسخه کتابخانه ملی پاریس به شماره ۳۴۰۶، دارای ۱۹۶ ورقه، با خط نسخ. این نسخه به سال ۱۰۷۶ هجری توسط
یونس بن حسن تربینی نوشته شده است.
این نسخه در مرکز ملک فیصل للبحوث و الدراسات الاسلامیة به شماره ۱۱۶۸۲ نگهداری می‌شود.
۵- نسخه کتابخانه ملی پاریس به شماره ۳۴۰۷، دارای ۲۲۰ ورقه، با خط نسخ. این نسخه شباهت زیادی با نسخه وقفی بغداد دارد، چه بسا از همان نسخه نقل شده باشد. این نسخه هم در مرکز ملک فیصل للبحوث و الدراسات الاسلامیه تحت شماره ۱۱۶۸۴، نگهداری می‌شود.
۶- نسخه المکتبة الملکیة، رباط، به شماره ۳۷۵۵. این نسخه ناقص است دارای ۹۹ ورقه است و برخی از اوراق آن مفقود گشته است.
نسخه موجود در برنامه توسط دکتر
یحیی الجبوری تحقیق شده و دار الغرب الاسلامی بیروت برای نخستین بار در سال ۱۴۲۴ آنرا منتشر ساخته است.
(۱) - دانشنامه قرآن کریم، بهاء الدین خرمشاهی، ج۲، ص۱۲۸۴- ۱۲۸۵.
(۲) - مقدمه محقق کتاب.
نرم افزار تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
