القواعد الفقهیة (نائینی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مولف کتاب میرزا محمد حسین غروی
نائینی، از بزرگترین چهره‌های درخشان
شیعه در قرن چهاردهم هجری است (۱۲۷۶- ۱۳۵۵ هجری قمری). این تقریرات توسط عالم ربانی، شیخ محمد علی کاظمی خراسانی (۱۳۰۹- ۱۳۶۵ هجری)، از شاگردان ممتاز علامۀ نائینی تحریر شده است.
موضوع این کتاب تقریرات درس خارج اصول میرزا محمد حسین غروی نائینی از علمای بزرگ علم اصول در قرن اخیر می‌باشد. کتاب فوائد الاصول از بیانی رسا و روان در ارائۀ نظریات دقیق و ارزشمند اصولی مرحوم نائینی برخوردار است و با تعبیرات متین و سنجیده اثری گرانبها و قابل توجه در تبیین نظریات اصولی به شمار می‌آید.
این کتاب اثر ارزشمند یکی از بهترین شاگردان مرحوم نائینی و چهرۀ درخشان علم و عمل، یعنی شیخ محمد علی کاظمی خراسانی است که متاسفانه اسرار گرانبهای آن دانشمند بزرگ آشکار نگشت و گنجینه‌های ارزشمند علوم آن عالم
اندیشمند آنگونه که بود نمایان نشد. این کتاب اگر بهترین تقریرات درس مرحوم نائینی نباشد، به حق یکی از بهترین آنهاست. کتاب فوائد الاصول با تنقیحی زیبا و شرح و توضیحی کافی و با متنی متین و بیانی روشن و روان به شرح نظریات و دیدگاه‌های اصولی مرحوم نائینی پرداخته است. این کتاب از همان زمان نگارش مورد توجه علما و فضلای حوزه‌های علمیه و مورد استفادۀ اساتید و مجتهدین بزرگ قرار گرفت. کتاب فوائد الاصول هم اکنون نیز در درس‌های خارج اصول حوزه‌های علمیه یکی از کتاب‌های مورد استفادۀ طلاب و اساتید است.
علامۀ ربانی شیخ محمد علی کاظمی در مقدمۀ کتاب انگیزۀ خود را از نگارش کتاب فوائد الاصول این گونه بیان می‌فرماید:
انی لما حضرت مجلس بحث المولی خاتمة المجتهدین، فرید عصره و فقیه زمانه، من الیه انتهت الریاسة العامة، شیخنا و ملاذنا آیة الله حضرة المیرزا محمد حسین الغروی النائینی، متع الله المسلمین ببقائه، رایت ان بحثه الشریف ذو فوائد جلیلة بحیث ینتفع منه المنتهی من اهل العلم فضلا عن المبتدی، و یستفید منه من کثر باعه فضلا عمن قصر، فاحببت تزیین هذه الاوراق بما استفدته من افاداته الشریفة حسبما یسعنی و یؤدی الیه فهمی القاصر. یعنی: «از زمانیکه در مجلس درس مولا، برترین مجتهدان، یگانه دهر و فقیه زمان، شخصیتی که ریاست حوزه‌های علمیه به دست اوست، استاد و پناهگاه ما، حضرت آیت‌الله میرزا محمد حسین غروی نائینی، شرکت کردم، دیدم که مجلس درس ایشان دارای فوائد ارزشمندی است که عالم
اندیشمند از آن بهره مند می‌شود چه رسد به کسی که در این علم مبتدی و آغازگر راه باشد. و کسی که در این راه توانا باشد از آن بهره می‌برد چه رسد به کسی که ناتوان و نیازمند باشد؛ لذا دوست داشتم این برگه‌ها را به آنچه از افادات و بیانات شریف ایشان استفاده برده‌ام زینت بخشم و تا آنجا که فهم قاصر من به آن دست می‌یابد شرح و تقریر نمایم.»
محقق نائینی از شخصیت‌های برجسته و از علمای اصولی بزرگ قرن اخیر به شمار می‌آید. نظریات و دیدگاه‌های اصولی این دانشمند بزرگ، آثاری شگرف بر تکامل علم اصول داشته و توجه بسیاری از بزرگان این علم را به خود جلب نموده است. وی در تنقیح مطالب علم اصول و شرح مقاصد علمای این علم از قدرتی فراوان برخوردار بود و با دیدۀ ژرف نگر خود تحقیقات ارزشمندی در این علم به عمل آورده است. وی تلاش فراوانی در تهذیب این علم و تربیت فضلا و دانشمندان متخصص در این علم نموده است. از مجلس درس این
اندیشمند نام آور شخصیت‌هایی پا به عرصۀ وجود نهاده‌اند که آنچه را در مجلس درس می‌شنیده‌اند فرا گرفته و آنچه را فرا می‌گرفتند به نگارش درآورده‌اند. این نگاشته‌ها به نام «تقریرات» مشهور شده است و از جملۀ تقریرات درس مرحوم نائینی این کتاب ارزشمند یعنی «فوائد الاصول» می‌باشد.
محقق نائینی خود دربارۀ این کتاب و مؤلف دانشمند آن می‌فرماید: ... فان من اعظم ما انعم به سبحانه و تعالی علی العلم و اهله، هو ما حباه من التوفیق و التایید لقرة عینی العالم العلم العلام و الفاضل البارع الهمام، الفائز باسنی درجات الصلاح و السداد بجهده و الفائز باسنی رتبة الاستنباط و الاجتهاد بجده، صفوة المجتهدین العظام و رکن الاسلام، المؤید المسدد، التقی الزکی جناب الآغا الشیخ محمد علی الخراسانی الکاظمی، ادام الله تعالی تاییده و افضاله و کثر فی العلماء الاعلام امثاله. فقد اودع فی هذه الصحائف الغر، ما نقحناه فی ابحاثنا، مجدا فی تنقیحه، مجیدا فی توضیحه ببیان رائق و ترتیب فائق فلله دره و علیه سبحانه اجره... یعنی: «از بهترین نعمت‌هایی که خداوند سبحان و متعال بر علم و اهل علم ارزانی داشته، نعمتی است که بر نور چشم من، دانشمند برجسته و علامۀ
اندیشمند و مبتکر دلسوز که به برترین درجات ثبات و استواری نایل آمده، ارزانی داشته و آن توفیق و تایید الهی است. وی با کوشش و تلاش فراوان به بالاترین مراتب استنباط و اجتهاد نایل آمده و برگزیدۀ مجتهدان برجسته و بزرگ و رکن و پایۀ اسلام که پیوسته مورد تایید و ثابت قدم باد. او شخصیتی پرهیزگار و پاک است یعنی جناب آقای شیخ محمد علی خراسانی کاظمی که خداوند تاییدات ایشان را افزون فرماید و نعمتهای خود را بر وی عنایت و در میان علمای اعلام مانند ایشان را فراوان گرداند. وی در این کتاب و در این صفحات درخشان آنچه را در مباحث خود بررسی کرده‌ایم آورده است و در تنقیح و تهذیب آن از هیچ کوششی فرو گزار نکرده و آن را با بیانی روان و نظمی زیبا به خوبی شرح و توضیح داده است. خداوند او را خیر دهد و اجر و پاداش او با خدای سبحان باد».
در قرن‌های نخستین اسلامی، اساتید برای شاگردان خود عباراتی از کتاب و
سنت را عرضه می‌داشتند و آنها نیز یادداشت می‌کردند. به این یادداشت‌ها «امالی» می‌گویند مانند امالی
شیخ صدوق ، امالی
شیخ مفید و امالی
شیخ طوسی . اما در قرن‌های اخیر این شیوه دگرگون گشته و اساتید در هنگام درس افاداتی را بیان داشته و بعد از درس، شاگردان مجموعۀ افادات و سخنان استاد را جمع آوری و دسته بندی می‌کنند و یا به شرح و توضیح آن می‌پردازند که به این شکل یادداشت‌ها تقریرات می‌گویند. کتاب حاضر نیز از همین سبک و نوع می‌باشد.
علم
اصول فقه ، بعد از زمان صاحب معالم دارای چهار مرحله بوده است:
۱- مرحلۀ توقف و کندی؛
۲- مرحلۀ گسترش و پیشرفت؛
۳- مرحلۀ تهذیب و خلاصه گویی؛
۴- مرحلۀ شرح و تقریرات.
مرحلۀ اول شامل قرن‌های ۱۱ و ۱۲ هجری است که مدار بحث در این قرن‌ها فقط بر کتاب
معالم بوده است. در این دوران تالیف ارزشمندی در علم اصول نگاشته نشده و شاید علت آن روی آوردن علمای اصحاب به اخبار و
روایات باشد.
بحار الانوار علامۀ مجلسی و
وسائل الشیعة شیخ حر عاملی که دو مجموعۀ بزرگ روایی هستند در این دوران نگاشته شده‌اند.
مرحلۀ دوم شامل قرن ۱۳ هجری است که دوران رشد و گسترش علم اصول است و تالیفات فراوان و ارزشمندی در این دوران نگاشته شده است مانند:
۱- هدایة المسترشدین (حاشیه بر معالم)؛
۲-
قوانین الاصول ، نوشتۀ
میرزای قمی (درگذشت ۱۲۳۱ هجری)؛
۳- الفصول، نوشتۀ شیخ محمد حسین؛
۴- بحر الفوائد، نوشتۀ حاج میرزا حسن آشتیانی (درگذشت ۱۳۱۹ هجری)؛
۵- رسائل، نوشتۀ
شیخ مرتضی انصاری (درگذشت ۱۲۸۱ هجری).
مرحلۀ سوم این مرحله از قرن چهاردهم هجری شروع شد. در این مرحله علمای اصول روی به خلاصه نویسی و گزیده گویی آوردند و به تهذیب و تنقیح بسیاری از مباحث اصولی پرداختند. سردمدار این دوران مرحوم
آخوند خراسانی (درگذشت ۱۳۲۹ هجری) است. کتاب مشهور ایشان «
کفایة الاصول » از متن‌های معتبر و متقن اصولی این دوران به شمار می‌آید. در این دوران علما سعی فراوان در کم کردن و دقیقتر کردن
الفاظ نموده و به تحقیقات عمیق اصولی پرداخته‌اند.
مرحلۀ چهارم این دوران مرحلۀ کنونی علم اصول است که مرحلۀ شرح و تقریرات نویسی درس‌های اساتید بزرگ علم اصول می‌باشد. در این دوران شاگردان ممتاز علمای علم اصول، با نگارش درس‌های اساتید خود و با شرح و بسط آن، استفاده از مجالس درس علمای علم اصول را جاودانی کرده‌اند و برای هر دانش پژوهی این امکان را فراهم آورده‌اند که از مجالس درس علمای بزرگی چون علامۀ نائینی، آیة الله خویی، آیة الله حائری یزدی،
امام خمینی و بسیاری دیگر از چهره‌های درخشان حوزه‌های علمیه در قرن اخیر بهره مند شوند. کتاب حاضر نیز یکی از ثمرات ارزشمند این دوران و این مرحله از تکامل علم اصول می‌باشد.
نسخۀ موجود در برنامه ناشر: دفتر انتشارات اسلامی نوبت چاپ: ششم سال انتشار: ۱۴۱۷ هجری قمری قطع: وزیری تعداد جلد: چهار جلد تعداد صفحات مقدمه: ۱۶ صفحه تعداد صفحات متن: ۱۸۲۰ صفحه تعداد صفحات فهرست: ۶۷ صفحه توضیحات: مقرر این کتاب محقق کاظمی است و کتاب با تعالیق آقا ضیاء الدین عراقی چاپ شده است.
نرم افزار جامع فقه اهل بیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
