القواعد الفقهیة (بحوث فی علم الاصول - للصدر)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب القواعد الفقهیة (بحوث فی علم الاصول) حاصل مجموعۀ درسهاى شهيد آيت الله
سید محمد باقر صدر ( ۱۳۵۰- ۱۴۰۰ هجرى قمرى)، از چهره‌هاى درخشان علماى
شیعه در قرن حاضر مى‌باشد. اين دروس توسط آيت الله
سید محمود هاشمی حسینی از علماى برجستۀ
حوزۀ علمیّۀ قم و از شاگردان بزرگ آيت الله شهيد سيد محمد باقر صدر تقرير شده است.
فیلسوف و متفكر بزرگ اسلامى، مجاهد نستوه، حضرت
آیت الله العظمی سید محمد باقر صدر در روز ۲۵
ذیقعده سال ۱۳۵۰ هجرى قمرى در شهر
کاظمین ، در يك خانوادۀ نامدار و اصيل و مبارز و روحانى چشم به جهان گشود. او در ۱۰ سالگى به زمينه‌هاى مختلف تاريخ
اسلام آشنايى يافت و در همان دوران مقدمات علوم را فرا گرفت. در ۱۱ سالگى به آموختن
منطق پرداخت و پس از آن، با نگارش رساله‌اى كتب منطق را به ورطۀ نقد آورد.
علم اصول را در ۱۲ سالگى نزد برادرش آموخت و مراحل تحصيل علوم دينى را به سرعت طى كرده و به مراتب عالى دست يافت.
آيت الله صدر در زمينه‌هاى گوناگون، اعم از
فقه و
اصول و
اقتصاد و
جامعه‌شناسی تخصص داشت و احاطۀ او بر تاريخ و قانونگذارى و نظرات او در باب بانكدارى بدون
ربا ، گواه صادقى بر نبوغ علمى اوست. او در سال ۱۳۶۲ هجرى قمرى، به
نجف اشرف هجرت كرد و مطالعات خود را در زمينه‌هاى فقهى و اصولى و علوم اسلامى گوناگون پى گرفت. او در تلاشهاى علمى چنان پشتكارى از خود نشان داد كه قبل از سپرى شدن دومين دهۀ عمر گرانقدرش به درجۀ
اجتهاد مطلق رسيد . ايشان در سال ۱۳۸۱ هجرى قمرى تدريس خارج فقه را بر پايۀ متن
عروة الوثقی آغاز نمود. تأليفات و تحقيقات آيت الله العظمى صدر در زمينه‌هاى گوناگون اعم از اصول و
فلسفه و اقتصاد و جامعه‌شناسى و
تاریخ و
قانون بانكدارى اسلامى گواه صادقى بر سرشارى چشمۀ زلال علم اوست. او به حق يكى از نوابغ عاليقدر جهان
تشیع در عصر حاضر است.
كتاب« بحوث في علم الأصول» يك دورۀ كامل
علم اصول است كه به بررسى مسائل اين علم پرداخته است. اين كتاب شامل تقريرات درس خارج اصول آيت الله شهيد
سید محمد باقر صدر مى‌باشد كه توسط يكى از برجسته‌ترين شاگردان ايشان به
رشتۀ تحرير در آمده است.
از برجسته‌ترين ويژگيهاى قوانين جاودانۀ
اسلام ، گستردگى افقهاى قانونگذارى آن است. هيچ مسألۀ كوچك و بزرگى در زندگى فردى و اجتماعى انسانها نيست مگر آنكه قوانين اسلام آن را در بر گرفته و حدود و جايگاه آن را مشخص نموده است. اما همۀ
احکام اسلام در روشنى و صراحت يكسان نيستند و براى دستيابى به بسيارى از آنها نياز به
اجتهاد و
استنباط احكام شرعى است. براى اجتهاد نيز يك سرى ضوابط و يك شيوۀ علمى وجود دارد كه آنرا به نظم در آورده و قانونمند نموده است و آن علم اصول فقه است.
حضرت
امام محمد باقر و
امام جعفر صادق علیهما السلام اولين پايه گذاران اين علم هستند. رواياتى كه از آن دو بزرگوار دربارۀ مباحث گوناگون اين
علم روايت شده در كتابهايى به نام«
أصول آل الرسول » و«
الأصول الأصلیة » و ديگر مجموعه‌هاى روايى جمع‌آورى شده است. از اصحاب
ائمه علیهم السلام نيز،
هشام بن حکم ( درگذشت ۱۷۹ هجرى قمرى) كتاب«
الالفاظ و مباحثها » را نگاشت و
یونس بن عبد الرحمان ( درگذشت ۲۰۸ هجرى قمرى) كتاب«
اختلاف الحدیث و مسائله » را نگاشت و
ابو سهل اسماعیل بن علی بن اسحاق نوبختی ( درگذشت ۲۶۰ هجرى قمرى) كتاب«
إبطال القیاس » و«
الخصوص و العموم » و«
نقض اجتهاد الرأی علی الراوندی » را نگاشت. علماى بزرگ
شیعه نيز هر يك تأليفات ارزشمندى در اين علم نگاشتند. بزرگانى مانند
شیخ مفید ،
سید مرتضی ،
شیخ طوسی و علماى فراوان ديگر تا عصر حاضر كه نوبت به شهيد محمد باقر صدر رسيد و مى‌توان گفت اوج شكوفايى اين علم در اين دوران قرار دارد. شهيد صدر با تسلط فراوان بر تمام آراء و نظريات در اين علم، داراى ديدگاهى عميق و گسترده مى‌باشد و نظريات جديد و ابتكارى او افقهاى تازه‌اى را در اين علم گشوده است. كتاب حاضر كه توسط يكى از برجسته‌ترين شاگردان وى- يعنى آيت الله
سید محمود هاشمی - به نگارش در آمده، كتابى ارزشمند براى دستيابى به نظريات اصولى آن شهيد گرانقدر است. آيت الله شهيد سيد محمد باقر صدر نيز در تقريظى كه بر كتاب نگاشته، بر ارزش و
اعتبار علمى آن تأكيد كرده و آن را مطابق با نظريات و ديدگاه‌هاى اصولى خود دانسته است.
اين كتاب يك دورۀ كامل علم اصول است و يكى از منابع معتبر مورد استفادۀ طلاب و فضلاى
حوزۀ علمیّۀ قم در درسهاى خارج اصول آن حوزه است و براى دستيابى به نظريات شهيد آيت الله صدر در مباحث گوناگون اصول بسيار سودمند است. كتاب حاضر از ارزش علمى و اعتبار بالايى برخوردار است و يكى از منابع مهم درس خارج
اصول به شمار مى‌آيد.
حضرت آيت الله سيد محمود هاشمى در مقدمۀ كتاب در اين باره مى‌فرمايد: « و أمّا ما يأتي من البحوث، فهي مجموعة الدراسات التي ألقاها سيدنا الشهيد الصدر في علم الأصول حسب منهج الدراسات العليا لبحوث هذا العلم خلال ما يقارب إثنى عشر عاماً... و بتوفيق من الله سبحانه و تعالى و تسديده، لتكون رائدة لحركة هذا العلم ينتفع بها العلماء و المحققون الذين سيجدون من خلال هذه الدراسات الكثير من التجديد و الإبداع و التطوير في المعطيات و الطريقة معا...»
يعنى:« بحثهايى كه در اين كتاب آمده مجموعۀ درسهايى است كه سيد ما شهيد صدر در علم اصول به شيوۀ درسهاى عالى در درس
خارج اصول در مدت حدود ۱۲ سال ايراد فرموده‌اند... و به يارى خداوند متعال و كمك ايشان اميد است كه اين كتاب خدمتى براى پيشرفت اين علم بوده و مورد استفادۀ علما و محققان قرار گيرد، علما و دانشمندانى كه در مباحث اين كتاب مواردى فراوان از نوآورى و ابتكار و تحول در مباحث و شيوه‌هاى علمى آن به دست خواهند آورد...»
از ويژگيهاى مهم اين كتاب گستردگى مباحث آن است كه از شيوۀ آيت الله شهيد صدر گرفته شده، زيرا از نكات بسيار مهم در اعتبار و ارزش علمى نظريات، طرح احتمالات گوناگون هر مسأله مى‌باشد. اين ويژگى از ويژگيهاى اساسى هر ايده و فكرى است كه در زمينه‌هاى گوناگون علمى مطرح مى‌شود و بدون اين ويژگى، آن فكر و ايده ناقص بوده و داراى ايراداتى است كه موجب
باطل شدن آن مى‌شود. شهيد سيد محمد باقر صدر در حدّ بالايى از اين ويژگى برخوردار بود. وى متعرض هيچ مسألۀ اصولى نشده، مگر آنكه به بررسى تمام صور و احتمالات آن مسأله پرداخته است به طورى كه عقل از قدرت و توانايى ايشان در اين باره مبهوت مى‌ماند. اين ويژگى حتى در سخنان معمولى وى نيز به چشم مى‌خورد. او هرگاه دربارۀ موضوعى صحبت مى‌كرد، هر قدر آن موضوع ساده و عادى بود، آن را به شكلى علمى طرح كرده و با منطقى روشن و قوى تمام احتمالات گوناگون آن را مطرح كرده و به بررسى آن مى‌پرداخت.
ديگر ويژگى كتاب حاضر
ابتکار و نوآورى در طرح بسيارى از مباحث اصولى است. حركت علوم و معارف بشرى و پيشرفت و تكامل آن بر نوآورى و ابتكار استوار است و علما و دانشمندان و محققان در هر ميدانى از ميدانهاى علم و
معرفت اين ويژگى را دارند. اين نكته از ويژگيهاى شهيد آيت الله صدر نيز بود. وى در بسيارى از علوم اسلامى مانند علم اصول
فقه افقهاى جديدى را براى دانشمندان و دانش پژوهان اين علم آشكار نمود. او در بسيارى از مباحث اصولى آراء و نظرياتى جديد ارائه كرده و در طرح آنها شيوه‌هاى ابتكارى فراوانى را به كار برده است.
از ديگر ويژگيهاى اين كتاب شيوۀ علمى منحصر به فرد آن است. طرح مباحث اصولى در اين كتاب بر ترتيب كتب بسيارى از محققان اين علم برترى دارد. در اين كتاب تمام جهات و جوانب گوناگون كلمات علما به خصوص در مسائل مشكل و پيچيده كه اشتباهات فراوانى براى فهم آن به وجود آمده، با عباراتى واضح و وافى بيان شده، سپس به شرح مسأله و تحليل موضوعى و علمى آن پرداخته شده، كه دانش پژوه نظير آن را در مباحث ديگران نمى‌يابد. سپس طريقۀ
استدلال در هر موضوعى مشخص شده، كه آيا در اين مسأله بايد بر برهان و استدلال
اعتماد كرد و يا اينكه مسأله يك مسألۀ استقرائى و وجدانى است. براى اثبات وجدانى بودن يك مسأله نيز بر صرف ادعا اكتفا نشده، بلكه با شيوه‌اى خاص به بر انگيختن و احياى اين وجدان در درون دانش پژوهان مى‌پردازد تا خود آنان مسأله را تصديق نمايند و اين نكته با مراجعه به مباحث كتاب بيشتر روشن مى‌شود.
از ديگر ويژگيهاى اين كتاب شيوۀ منطقى و استدلالى آن است و موافقت استدلالها با واقعيت و وجدان موجب
اطمینان نفس در پذيرش آن مى‌گردد. در اين كتاب سعى شده براى هر فرضيه برهان آورده شود اگر چه اقامۀ
برهان در آن مسأله سخت و متعذر باشد، مانند مباحث لغوى، عقلى و يا عرفى. اين ويژگى موجب گشته تا آراء و نظريات كتاب وجهۀ علمى و منطقى به خود گرفته و كمتر نقد و ايرادى را متوجه خود كند. همچنين موجب گشته قدرت فراوانى در نقد و بررسى و ردّ ديگر نظريات داشته باشد و شاگردانى را تربيت نمايد كه
اهل استدلال و
منطق باشند و از نزاعهاى لفظى و
اشتباه در فهم در
امان باشند، چرا كه اين نزاعهاى لفظى خطرى است كه اكثر ميدانهاى علمى را مورد تهديد قرار داده است.
در عين حال، شيوۀ استدلالى و منطقى اين كتاب موجب نگشته كه فقط بر يك سرى اصطلاحات صورى اكتفا گردد و از واقعيات و اعتماد بر وجدان سالم غفلت شود، به خصوص در مباحثى كه داراى ملاكهاى وجدانى و ذاتى مى‌باشند كه به شيوه‌اى خاص در استدلال و برهان نيازمند است. لذا، اين شيوه پيوسته به نتايج وجدانى منتهى شده و در آن برهان و منطق با وجدان سالم و واقعيت متعارض نمى‌گردد. در اين كتاب، ابتدا مسأله با حس وجدانى درك مى‌شود و سپس براى دفاع از آن، از براهين و استدلالهاى منطقى استفاده مى‌گردد و از اين جهت دانش پژوهان در اين علم با سنگينى براهين و تكلف آنها و مطابق نبودن آن با ذوق سليم و وجدان مواجه نمى‌گردند.
القواعد الفقهیة (بحوث فی علم الاصول) نویسنده:آیت الله سید محمد باقر صدر
نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
