القند فی ذکر علمای سمرقند (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«القند فی ذکر علمای سمرقند»، تالیف
عالم حنفی عمر بن محمد نسفی (۵۳۷- ۴۶۲ ق) به
زبان عربی است. این کتاب از نظر در بر داشتن نام
محدثان بسیار و
سلسله روایات آنان در خور اهمیت است. همچنین از جهت ذکر اسامی خاص ایرانی و اعلام جغرافیایی ناحیه ی سغد قدیم و دیگر نواحی
ماوراءالنهر در خور توجه است.
کتاب با مقدمه‌ای به قلم یوسف الهادی؛ مشتمل بر شرح حال مؤلف و آثار او و... آغاز شده است. متن کتاب بر اساس
حروف الفبا (از الف تا کاف) را شامل شده است. در انتهای اثر نیز مستدرک القند و فهارس کتاب آمده است.
ابتدا لازم است، درباره واژه «
قند» که در عنوان کتاب آمده، توضیح دهیم.
ابن منظور در
لسان العرب می‌نویسد: «قند، شیره فشرده نیشکر است».
فیروزآبادی نیز در
القاموس المحیط در همین ماده این واژه را
معرب می‌داند. در یادداشت‌های دکتر
محمد معین بر
برهان قاطع آمده است: قند معرب کند است و این واژه در اصل هندی است.
کتاب حاضر، برای دانشمندانی که به تحقیق درباره ی آسیای میانه می‌پردازند، کتابی ناشناخته نیست. تنها دو قطعه بزرگ، از این کتاب حجیم امروز در دست است: نسخه‌ای در استانبول و نسخه‌ای در پاریس. نسخه استانبول شرح حال محدثانی را در بردارد که نامشان با حروف خاء تا کاف شروع می‌شده است و ظاهرا نسخه ی اصلی تالیف
نجم الدین نسفی است، در حالی که نسخه ی پاریس تحریری است خلاصه، و در مواردی مفصل، به قلم ابوالفضل
محمد بن عبدالجلیل سمرقندی، شاگرد نجم الدین نسفی. از کتاب القند تحریرهایی نیز به
فارسی با عنوان قندیه در دست است که با دو نسخهی موجود عربی شباهت چندانی ندارد. محتمل است که نسفی کتاب دیگری در تاریخ و فضایل سمرقند داشته و این اثر بوده که اساس تحریرهای فارسی، خصوصا در مورد تاریخ پیش از
اسلام سمرقند، قرار گرفته است.
برخی از مناطقی که در این کتاب از آنها نام برده شده و عموما در منطقه ماوراءالنهر قرار دارند، حتی در کتاب‌ها و فرهنگ‌های جغرافیایی به چشم نمی‌خورد و این مسئله، کار تحقیق کتاب را دشوار کرده است.
این اثر از جمله آثاری است که با وجود افتادگی‌هایی که در آغاز و پایان آن به چشم می‌خورد، آنچه در دست مانده از فواید
تاریخی،
جغرافیایی،
رجالی و
حدیثی فراوانی برخوردار است که بسیاری از آنها را نمی‌توان در دیگر کتاب‌ها یافت. افتادگی آغاز کتاب، ما را از شناخت منابع مورد اعتماد او محروم کرده؛ چه آنکه ذکر منابع در آغاز کتاب، شیوه بسیاری از تاریخنگاران است و آنها معمولا به عناوین کتاب‌هایی که در موضوع مورد بحث نگاشته شده و یا از آنها بهره برده‌اند، اشاره می‌کنند. البته با وجود این افتادگی‌ها، نام بسیاری از کتاب‌هایی که او از آنها بهره گرفته، در نسخه خطی پاریس و استانبول باقی مانده است و مصحح کتاب از این دو نسخه بهره گرفته است. از مهمترین کتاب‌هایی که از آن یاد می‌شود، کتاب
التاریخ فی اخبار ولاة خراسان، اثر
بوعلی حسین بن احمد سلامی است. از این کتاب گمشده، تاریخ نگاران بعدی استفاده زیادی برده‌اند و ناگفته نماند که نجم الدین نسفی در کتاب خود از این اثر نام نبرده و تنها نام نگارنده آن را ذکر کرده است.
مهمترین کتاب‌هایی که با توجه به ارتباط نزدیک آنها با این کتاب، به احتمال قریب به
یقین از آنها بهره گرفته شده، عبارتند از:
۱-
تاریخ نسف؛
سمعانی درباره این کتاب می‌نویسند: «تاریخ بزرگی است که در دو جلد قطور به رشته تحریر در آمده است». صاحب القند به چند طریق از وی نقل قول می‌کند که البته بیشتر این نقل قول‌ها از طریق دو نفر است و نگارنده نام آنها را در جای جای کتاب خود آورده است. این دو نفر عبارتند از:
حسن بن عبدالملک نسفی (۴۰۴- ۴۸۷ ق)،
حسن بن احمد قاسمی کوجمیثنی (۴۰۹- ۴۹۱ ق).
۲- «
تاریخ استرآباد» و «
الکمال فی معرفة الرجال من علماء سمرقند» این دو کتاب را ابوسعد عبدالرحمن بن محمد بن محمد استرآبادی؛ معروف به
ادریسی و
منویی (درگذشته به سال ۴۰۵ ق) به رشته تحریر درآورده است. نسفی با دو واسطه از او نقل قول می‌کند و در کتاب القند به هنگام ذکر روایت کنندگان خبر، چندین و چند بار آمده است: «شیخ امام ابوفحص
عمر بن احمد شبیبی به نقل از شیخ ابوفحص
عمر بن احمد شاهینی و او به نقل از شیخ ابوسعد
عبدالرحمن بن محمد استرآبادی می‌گوید...» .
در انتهای کتاب، بخشی با عنوان «مستدرک القند» آمده که در آن
تراجم علمایی که در آثار دیگر از کتاب القند نقل شده است؛ اما به دلایلی مانند اهمال نساخ کتاب، یا به جهت اختصاری که مد نظر ناسخ نسخه پاریس بوده است، در خود کتاب دیده نمی‌شود، ذکر شده است؛ به عنوان مثال حرف «س» در کتاب وجود دارد؛ اما نام
سلیمان بن داود ختنی که سمعانی در
الانساب به نقل از القند آورده، ذکر نشده است.
فهرست مطالب کتاب در ابتدای آن و فهارس
آیات،
احادیث قدسی و منسوب به
نبی و اخبار و آثار،
خلفا و
ائمه مذاهب و ملوک و والیان و قضات و کاتبان، انساب و القاب، اقوام و جماعات و امم و قبائل، شهرها و مکان‌ها، کتب وارده در متن، وقائع و حوادث، و مصادر و مراجع در انتهای کتاب آمده است. پاورقی کتاب نیز مشتمل بر شرح مصادر برخی مطالب، اعلام و کتب است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
