الفاضل (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب الفاضل نوشته
ابو العباس محمد بن یزید المبرد ادیب و استاد
علم نحو و به
زبان عربی است،مؤلف این کتاب اشعار ، اخبار ، نامه ها و لغات غریب را فراهم آورده است.
ابو العباس
محمد بن یزید المبرد (۲۰۷، ۲۱۰- ۲۸۵ ق) استاد اهل
نحو و حافظ دانش عربی بود. خود اهل
بصره اما در
بغداد سکونت داشت. در آن جا از
ابو عثمان مازنی ،
ابو حاتم سجستانی و دیگر ادیبان روایت می‌کند. وی شخصی
دانشمند و فاضل و در نقل روایات مورد وثوق، خوش مجلس و... بود. کسانی چون
نفطویه نحوی ،
محمد بن ابو الازهر ،
اسماعیل بن محمد الصفار ،
ابو بکر صولی ،
ابو عبدالله حکیمی ،
ابو سهل بن زیاد ،
ابو علی طوماری و گروه کثیر دیگری از وی حدیث کرده‌اند.
ابو عبدالله مفجع نقل می‌کند: مبرد به اندازه‌ای در حفظ
لغت توانایی داشت که او را به دروغ متهم می‌کردند. ما قرار گذاشتیم که از وی درباره مساله‌ای که هیچ اصل و اساسی ندارد پرسش کنیم و جواب او را بشنویم تا بدین وسیله او را آزموده باشیم. برای این منظور قبلا در
عروض شعر ذیل تمرین کرده بودیم: ابا منذر افنیت فاستبق بعضنا، یکی از ما گفت: این مصرع از فلان
بحر است و دیگری گفت در فلان بحر سروده شده، از این رو به مبرد گفتیم: قبعض نزد عرب چه معنایی دارد؟ جواب داد: به معنای
پنبه است و این مطلب را گفته آن اعرابی تصدیق می‌کند که گفته است: کان سنامها حسی القبعضا. ابو عبدالله مفجع می‌گوید به همراهانم گفتم: پاسخ و شاهد مثال را دیدید، اگر صحیح باشد امری شگفت است و اگر ساخته و پرداخته مبرد باشد و فی الحال آنرا حاضر کرد، و بر آن شاهدی اقامه کرده باشد، شگفت انگیزتر خواهد بود. مبرد با ابو العباس
احمد بن یحیی ملقب به
ثعلب معاصر بود و تاریخ ادباء به آن دو ختم شد. مبرد دوست می‌داشت که با ثعلب فراهم آید و ثعلب اجتماع با او را ناخوش می‌داشت. جعفر
بن محمد بن حمدان فقیه موصلی که دوست مبرد و ثعلب بود گوید: از ابو عبدالله دینوری پرسیدم چرا ثعلب نمی‌خواهد با مبرد هم مجلس شود. گفت: چون مبرد خوش سخن، نیکو بیان، و گشاده زبان است، و مذهب ثعلب مذهب معلمان است. چون در مجلسی گردهم آیند به ظاهر حکم به نفع مبرد کنند تا آنگاه که باطن معلوم شود. برخی آثار وی عبارتند از:
معانی القرآن ،
الکامل ،
المقتضب ،
الرواضة ،
الاشتقاق ،
التوافی ،
اعراب القرآن ،
الرد علی سیبویه ،
العروض ،
ضرورة الشعر ،
طبقات النحاة البصریین و...
«الفاضل» کتابی است که مؤلف در آن اشعار برگزیده،
نثرهای منتخب،
خطبه‌های شیوا،
نامه‌های رسا، اخبار نادر و
لغات غریب و نادر را فراهم آورده است. مبرد در مقدمه کتاب به بیان مقام و
حرمت عالم از دیدگاه
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و قبل از آن از منظر
آیات قرآن کریم پرداخته است. در ادامه به بیان نافع‌ترین
علم که همانا علمی است که بدان عمل شود پرداخته و به کلمات
حکماء نیز استناد جسته و از اشعار شاعران نیز بهره برده است. مبرد در مقدمه به
روایت نبوی که فرمود: انا مدینة العلم و علی بابها
اشاره می‌کند. بالاترین
علوم را علم به کتاب
الله - عز و جل- و شناخت
حلال و
حرام و احکام آن و اعراب الفاظ آن و نیز
تفسیر غرائب آن معرفی می‌کند. در این مقدمه، مبرد پایه گذار
علم نحو را
علی علیه‌السّلام معرفی می‌کند که اصول این علم را به
ابو الاسود دوئلی تعلیم دادند. کتاب مشتمل بر ابوابی است: بابی در فضیلت
شعر ، بابی در نوادر و غرایب لغت، بابی در
جود و
کرم ، بابی در
اخبار مستحسنة ، بابی در مراثی بلیغه و موعظه‌های کوتاه و
ابیات نیکو، بابی در
اخبار معمرین و... و بابی که مشتمل بر فصولی در باب
اخلاقیات و نیز
فصاحت و زیبایی است.
این کتاب در زمره آثار مبرد تا قبل از این به چاپ نرسیده بود. استاد میمنی در حین جستجو و تتبع در کتابخانه اسعدافندی
ترکیه ذیل شماره ۳۵۹۸ به نسخه‌ای دست می‌یابد و تصویری از آن تهیه کرده و آنرا به خط خویش می‌نگارد. پس آنرا مورد تحقیق و پژوهش قرار داده و
اشعار و
امثال و
اخبار آن را استخراج می‌نماید و شروح و تعلیقه‌هایی بر آن می‌افزاید. سپس آنرا به صورت علمی و محققانه به دار الکتب المصریة تقدیم می‌دارد. دار الکتب تصمیم می‌گیرد با شرح و تعلیقه‌ها و اضافاتی آنرا منتشر سازد. در نسخه مذکور چیزی که دال بر عنوان کتاب باشد موجود نیست الا آنچه در خاتمه نسخه آمده است: «کمل فاضل المبرد». با مراجعه به آثاری که
ابن ندیم و
یاقوت و غیره از مبرد به ثبت رسانده‌اند، کتابی تحت این عنوان نیافتیم. سپس اطلاع حاصل شد که کتابی تحت همین عنوان در کتابخانه
استانبول موجود است. دار الکتب تصویر نسخه را تهیه کرد و در اختیار محققان گذاشت. پس از تحقیق مشخص شد که این نسخه متعلق به نویسنده‌ای نامعلوم از علمای
قرن سوم است. بعد از مشورت با دانشمندان و اهل فن تصمیم بر آن شد که این نسخه با توجه به آنچه در آخر آن آمده است یعنی «کمل فاضل المبرد» تحت عنوان «الفاضل» منتشر شود. نسخه موجود در برنامه همان نسخه است که در سال ۱۴۲۱ ق برای سومین بار به چاپ رسیده است.
نرم افزار كتابخانه تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
