الجراحة المقالة الثلاثون من الموسوعة الطبیه (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«الجراحة المقالة الثلاثون من الموسوعة الطبیه التصریف لمن عجز عن التالیف» مقاله سی‌ام از کتاب «
التصریف لمن عجز عن التالیف » نوشته
خلف بن عباس زهراوی (۳۲۵- ۴۰۴ ق) از مهم‌ترین آثار پزشکی در زمینه جراحی است.
این بخش از کتاب
التصریف بیش از سایر مقالات مورد توجه پزشکان واقع شده و بارها ترجمه و چاپ شده است. باید گفت آنچه امروز ملاک
قضاوت ما و بسیاری از مورخین
علم در مورد
زهراوی است بیشتر بر اساس این اثر است.
کتاب با گزیده‌ای از «الموجز فی تاریخ الطب و الصیدلیة عند العرب» تالیف
محمد کامل حسین به عنوان مقدمه آغاز شده است. سپس مقدمه‌ای درباره کتاب و شیوه تحقیقی آن و نیز شرح حال مؤلف و تالیفات و نسخه‌های کتاب به قلم محقیقین کتاب آمده است. پس از آن متن کتاب مشتمل بر سه باب و هر باب نیز حاوی فصول متعددی ارائه شده است.
زهراوی در این اثر علاوه بر بیان شیوه جراحی، به بسیاری از آلات و ادوات
جراحی و شکل آنها و نحوه کارکرد آنها اشاره می‌کند. بسیاری از چاقوهای جراحی، اره‌ها، قیچی‌ها، سوزن‌ها و... بخش کوچکی از ابزاری است که وی آنها را توصیف می‌کند.
نگاهی به شکل این ادوات و نحوه به کارگیری آنها حتی امروزه نیز باعث شگفتی است. با توجه به شباهت بعضی از این ادوات با آنچه امروزه به عنوان ادوات جراحی شناخته میشود، می‌توان گفت مهندسی پزشکی امروز نیز مدیون تلاش و نبوغ زهراوی است.
مطالب ابواب مختلف کتاب به شرح ذیل می‌باشد:
باب اول کتاب ۵۶ فصل دارد. در آغاز این باب از سودها و زیانهای
داغ کردن و اینکه با کدام مزاج سازگار می‌افتد، بحث شده است. به نظر زهراوی
داغ کردن برای هر مزاجی خوب است، مگر
مزاج گرم و خشک؛ زیرا طبیعت
آتش حرارت و خشکی است و کسی از بیماری گرم و خشک با داروی گرم و خشک درمان نمی‌یابد و دراین باره آورده است: «
داغ کردن با آتش بهتر از سوزاندن با دوای تند است؛ زیرا، آتش جوهری است مفرد و فعل آن از عضوی که
داغ شده تجاوز نمی‌کند و به عضو مجاور آن زیانی فراوان نمی‌رساند؛ در حالی که
داغ کردن با دارو فعل آن تجاوز به اعضای دیگر می‌کند و چه بسا که بیماری صعب العلاج یا
مرگ را به وجود بیاورد». نویسنده در پایان این قسمت درباره اهمیت
آتش آمده است: «اگر نه این بود که مناسب این کتاب نبود، من برای شما سر غامض آتش و کیفیت فعل آن در اجسام و نفی امراض را با کلام فلسفی برهانی دقیق بیان می‌کردم».
او در پایان مقدمه درباره جمله معروف «الکی آخر الدواء» آورده است: «عامه مردم از این جمله چنین دریافت می‌کنند که پس از
داغ کردن دیگر دارویی سودمند نیست، درحالی که چنین نیست؛ معنی این جمله این است که اگر داروهای گوناگون به کار برده شده و سودمند نیفتاد آنگاه باید به آخرین درمان متوسل شد که
داغ کردن باشد».
باب دوم کتاب جراحی ۹۷ فصل دارد و عنوان آن «در بریدن و شکافتن و
رگ زدن زخمها و مانند آن» است. وی پیش از آنکه وارد اصل مطلب شود به سفارشهای لازم و دقت و احتیاطهایی که پزشک جراح باید بکند، پرداخته است. او می‌گوید: «در این باب هم روش باب پیشین را برگزیده‌ایم و آن اینکه ترتیب درمان با عمل جراحی را از سر، آغاز و به پا ختم می‌کنیم تا دانشجویان به آسانی بتوانند به آنچه از این کتاب می‌خواهند، دست یابند».
زهراوی در فصل ۳۶ باب دوم درباره عمل ورم لوزتین و ورمهای دیگری که در
حلق پیدا میشود، بحث
کرده است و گاهی انواع گوناگون ابزارهای جراحی را با تصویر آن آورده است، مانند
مناره بسیطه ،
مناره عمیاء ،
مناره ذات مخطاطین ،
مدفع مصمت و مشرط متوسط.
باب سوم کتاب در ۳۵ فصل و عنوان آن «فی الجبر» است. کلمه «
جبر » به معنی بستن استخوان است و معمولا در برابر «کسر» به معنی شکستن به کار می‌رود و از همین کلمه جبر کلمه «مجبر» به معنای شکسته بند و «جبیره» که جمع آن جبائر است به معنی چوب شکسته بندی آمده است.
این کتاب به زبانهای متعدد ترجمه و بارها منتشر شده است. احمد آرام و مهدی محقق کتاب را با نام جراحی و ابزارهای آن در سال ۱۳۷۴ ش به فارسی ترجمه
کرده‌اند. همچنین سالها جزو کتابهای درسی دانشگاه‌های اروپا بوده و اکنون هم در درسهای تاریخ پزشکی جهان درباره آن بحث میشود.
نسخه موجود در برنامه به همت دکتر عبد العزیز ناصر و دکتر علی التویجری بر اساس سه نسخه خطی و نیز ترجمه انگلیسی آن تصحیح و تحقیق شده است.
مصححین مقدمه‌ای درباره زندگی مؤلف و جایگاه علمی کتاب
التصریف نگاشته‌اند. فهرست مطالب در ابتدای اثر آمده است. همچنین پس از تصحیح متن کتاب، دو فهرست شامل فهرست مفردات و فهرست ادوات جراحی مذکور در متن همراه معادل انگلیسی آنها را تدوین و تنظیم
کرده‌اند.
پاورقی‌های این اثر به اختلاف نسخ، توضیح الفاظ و یا مفردات متن اختصاص دارد.
نرم افزار جامع طب، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
