التفهیم لاوائل صناعة التنجیم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
التَّفهیم (یا التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم)، کتابی در باره آموزش مبانی احکام
نجوم ، نوشته
ابوریحان بیرونی است.
بر اساس قراین موجود در کتاب، بیرونی آن را در ۴۲۰ نوشته است.
از آن، دو متن
فارسی و
عربی موجود است که در زمان بیرونی یا نزدیک به آن نوشته شده است.
هنوز معلوم نیست که متن فارسی، ترجمه متن عربی است یا بعکس، و هر دو آن‌ها را خود بیرونی نوشته است یا نه؛ به نظر قزوینی،
خود بیرونی هر دو متن را تألیف کرده است.
به نظر
آقابزرگ طهرانی هم
بیرونی متن فارسی را در ۴۲۰ و متن عربی را یک سال بعد نوشته، اما به نظر همائی
متن عربی بر فارسی مقدّم بوده و خود بیرونی آن را به فارسی ترجمه کرده است.
نیز متن فارسی را ترجمه خود بیرونی یا مترجمی ناشناخته از اصل عربی تألیف بیرونی می‌داند.
ترجیح داشتن عربی به فارسی نزد بیرونی، از دلایل اصل قرار گرفتن متن عربی دانسته شده است.
متن فارسی التفهیم برای ریحانه دختر حسین خوارزمی
و متن عربی برای شخصی به نام ابوالحسن علی بن ابوالفضل خاصی
نوشته شده است.
در تنها چاپ متن عربی، از این شخص و نیز از کسی که متن فارسی بدو تقدیم شده، نامی نیامده است.
بیرونی این کتاب را در غزنه و به هنگام پادشاهی محمود غزنوی (حک: ۳۸۷ـ۴۲۱) نوشته،
ولی آن را، برعکس چند
کتاب مشهور دیگرش، به هیچ‌یک از پادشاهان غزنوی اهدا نکرده است.
التفهیم از ۵۳۰ پرسش و پاسخ تشکیل شده است.
در تعداد و ترتیب پرسش‌ها، بین متن فارسی و عربی تفاوتی نیست.
بیرونی در دیباچه
مطالب کتاب را به چهار بخش
هندسه ، شمار (حساب)، صورت عالم (هیئت) و احکام نجوم (تنجیم) تقسیم می‌کند، اما هیچ‌یک از متن‌های چاپی، با این ترتیب تقسیم بندی نشده‌اند.
بعضی موضوع‌های خارج از این دسته بندی اما مرتبط با نجوم، چون
اسطرلاب و بعضی کاربرد‌های آن و مقدماتی در باره بعضی گاه شماری‌ها و بعضی مبادی جغرافیایی نیز در این کتاب مطرح شده است.
ترتیب پرسش‌ها بر اساس تقسیم بندی بیرونی در دیباچه، بدین قرار است : (بخش اول) پرسش‌های ۱ تا ۷۱ هندسه؛ (بخش دوم) ۷۲ تا ۱۱۹
حساب ؛ (بخش سوم) ۱۲۰ تا ۲۳۶
هیئت ، ۲۳۷ تا ۲۴۱
جغرافیا ، ۲۴۲ تا ۲۶۷ هیئت، ۲۶۸ تا ۳۲۳ گاه شماری، ۳۲۴ تا ۳۴۶ اسطرلاب؛ (بخش چهارم) ۳۴۷ تا ۵۳۰ احکام نجوم.
بخش احکام نجوم، شامل ۱۸۳ پرسش و پاسخ، مهمترین و طولانی‌ترین بخش التفهیم است.
فهرست بیرونی خود در فهرست آثارش، التفهیم را در گروه کتاب‌های «در باره احکام نجوم» گنجانده است.
در باره اعتقاد بیرونی به احکام نجوم اختلاف وجود دارد؛ به نظر همائی،
بیرونی به احکام نجوم اعتقاد نداشته، اما به نظر زاخاو، چون بیرونی با دقت بسیار به احکام نجوم در آثار مختلفش پرداخته، به آن اعتقاد داشته است.
به نوشته صلیبا، بیرونی در هنگام
نقل احکام نجوم، آن‌ها را به پیشینیان نسبت می‌دهد و اشاره‌های متعددی حاکی از بی اعتقادی به احکام نجوم دارد.
روش کلی بیرونی در باب‌های مختلف التفهیم، شروع بحث از مباحث و مفاهیمی است که توضیح آن‌ها را برای رسیدن به مبحث احکام نجوم لازم دیده است، از جمله هندسه و عدد.
اما این بحث‌ها در نهایت اختصار و بدون ذکر تاریخچه و برهان‌ها بیان شده‌اند.
در پاره‌ای موارد روش بیرونی در بیان مطالب با روش دانشمندان پیش از او، بویژه ریاضیدانان یونانی، متفاوت است؛ از جمله هنگام تعریف عناصر هندسه، از تعریف جسم شروع می‌کند و به تعریف نقطه می‌رسد،
حال آن‌که
اقلیدس از تعریف نقطه و سطح به تعریف جسم می‌رسد.
این ترتیب، بیانگر غلبه جنبه عملی و ملموس مفاهیم بر جنبه نظری و انتزاعی آن‌ها در التفهیم است.
اما در بخش‌های نجومی بیرونی کاملاً پیرو
بطلمیوس است.
بیرونی در التفهیم در موارد زیادی پیرو آرای دانشمندان پیش از خود بوده است، چه دانشمندان یونانی که آثار آن‌ها به عربی ترجمه شده، چون ارشمیدس و
بطلمیوس، و چه دانشمندان اسلامی که از برخی از آن‌ها هم نام برده است.
مثلاً جدول‌هایی که وی از تعداد و عِظَم (قدر) ستارگان به دست داده
و تعدادی که برای ستارگان صور فلکی نوشته است،
با تعداد و قدر ستارگان بنا به رأی
بطلمیوس در مجسطی
مطابقت می‌کند، هر چند اختلاف‌های کوچکی از این لحاظ بین متن فارسی و مجسطی دیده می‌شود.
در بعضی جا‌ها نیز آرای او تازگی دارد؛ او نخستین دانشمند اسلامی است که به تعریف خطوط موازی پرداخته است.
همچنین نقشه جهانی که در التفهیم ترسیم کرده است،
اگرچه جزو نخستین نقشه‌های عالم اسلام نیست، بعضی نکات برای نخستین بار در آن آمده است.
بیرونی در جا‌های مختلف التفهیم به افراد یا کتاب‌هایی اشاره کرده است که می‌توان آن‌ها را از منابع او دانست، که از همه مهم‌تر مجسطی
و اربع مقالات
بطلمیوس است.
وی از دیگر دانشمندان یونانی، اراتستن
و ارشمیدس،
و نیز از دانشمند ناشناخته، هرمس، که هشتادوپنج باب (کتاب الاساس) به او منسوب است، نام برده است.
از میان دانشمندان دوره اسلامی نیز از آرای ابومَعشَر بلخی،
محمدبن جابر بَتّانی،
ابوالعباس (فضل بن حاتم) نِیریزی،
ماشاءاللّه (یهودی)
و یعقوب بن اسحاق کِندی
یاد کرده است.
وی از دو دانشمند هندی، به نام‌های وراهامهیرا/ براهمهر
و جنه،
نیز نام برده است.
تأثیر متن‌های فارسی و عربی التفهیم بر علوم دوره اسلامی کاملاً متفاوت است.
کتاب‌های عربی در ریاضیات و نجوم و احکام نجوم و اسطرلاب پیش از التفهیم بسیار است، اما متن‌های فارسی باقی‌مانده در باره این دانش‌ها نادر است؛ ازینرو در بخش‌های مختلف ریاضیات و علوم وابسته به آن التفهیم را باید قدیمترین متن فارسی موجود دانست.
التفهیم محلّ توجه بسیاری از دانشمندان و ستاره شناسان پس از بیرونی قرار گرفت و نام آن یا عباراتی از آن به بسیاری از کتاب‌های علمی راه یافت.
از جمله شهمردان بن ابی الخیر (شهمردان رازی) در روضة المنجمین،
که کمتر از نیم قرن پس از التفهیم نوشته، از آن یاد کرده است.
محمدبن مسعود زَکی غزنوی در کفایه التعلیم فی صناعه التنجیم، که آن را کاملاً مطابق الگوی التفهیم نوشته است، و نیز
فخررازی در حدائق الانوار، از این کتاب نام برده‌اند؛ اگرچه آنان اشکال‌هایی هم به التفهیم داشته‌اند.
مقاله سوم از چهار مقاله نظامی عروضی
نیز با نقل عباراتی از التفهیم آغاز شده است.
بین بخشی از التفهیم
که در باره نسبت بین اعداد است، با بخشی از میزان الحکمه عبدالرحمان خازنی
نیز شباهت‌هایی وجود دارد، اما معلوم نیست که خازنی این بخش را از التفهیم گرفته باشد.
بیش از همه، یاقوت حموی از بیرونی و التفهیم یاد کرده است؛ وی در چند باب نخست معجم البلدان علاوه بر ذکر نام کتاب،
پاره‌هایی از آن را عیناً نقل کرده است.
قدیمترین نسخه خطی متن عربی التفهیم (کتابت ۵۷۳) در کتابخانه چستر بیتی در ایرلند نگهداری می‌شود و، بر اساس نوشته وی، غروی
نسخه مورَّخ ۶۵۸ متعلق به کتابخانه کاما در بمبئی را قدیمترین دست نویس متن فارسی معرفی کرده‌اند، اما نسخه‌ای خطی مورَّخ ۵۳۸ از این متن فارسی در کتابخانه مجلس شورای اسلامی در تهران موجود است.
از متن‌های عربی و فارسی التفهیم نسخه‌های خطی متعدد دیگری نیز وجود دارد.
خلاصه‌ای نیز از متن عربی تهیه شده است.
متن عربی التفهیم را نخستین بار در ۱۳۱۳ ش/ ۱۹۳۴ رمزی رایت به صورت عکسی همراه ترجمه
انگلیسی آن چاپ کرد.
این چاپ بر اساس نسخه خطی متن عربی مورخ ۸۳۹ است که در کتابخانه
موزه بریتانی ا نگهداری می‌شود.
متن فارسی را جلال الدین همائی در ۱۳۱۸ ش با مقدمه و توضیحات مفصّل در
تهران چاپ کرد.
در این چاپ، کتاب برای نخستین بار به پنج باب (با احتساب بخش مربوط به اسطرلاب به عنوان باب مستقل) تقسیم شده اما چاپ عربی هیچگونه تقسیم بندی بر اساس باب ندارد.
مهمترین ویژگی چاپ فارسی استفاده از قدیمترین نسخه خطی موجود (مورخ ۵۳۸) است.
اما در این چاپ پرسش‌هایی که پاسخ آن‌ها در جدولی داده شده، بویژه در بخش احکام نجوم، جملگی (۲۳ پرسش) ساقط شده است.
همچنین در ۱۳۵۲ ش/ ۱۹۷۳، عاصموف متن فارسی را به خط سیریل تاجیکی در
شهر دوشنبه چاپ کرد.
این چاپ، به تقلید از چاپ جلال الدین همائی، به پنج باب تقسیم شده است.
در ۱۳۵۴ ش/ ۱۹۷۵ ترجمه روسی روزنفلد و احمداُف از التفهیم در
تاشکند منتشر شد.
در این چاپ هم از چاپ فارسی جلال الدین همائی و هم از چاپ عربی استفاده شده است.
التفهیم به ایتالیایی نیز ترجمه شده، ولی هنوز انتشار نیافته است.
تحقیقات زیادی نیز به زبان‌های مختلف در باره التفهیم انجام شده است که ضمن آن‌ها بخش‌هایی از کتاب به آلمانی و روسی، پیش از انتشار ترجمه روزنفلد و احمداُف، ترجمه شده است.
ابوالقاسم قربانی
فهرستی از دویست اصطلاح ریاضی این کتاب با معادل انگلیسی و شرح آن‌ها تهیه کرده است.
همچنین تقریباً یکصد کلمه سنسکریت در التفهیم وجود دارد که عموماً اصطلاحات نجومی، نام ماهها و بعضی نام‌های جغرافیایی است؛ همائی
فهرستی از این لغات را فراهم آورده است.
(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة.
(۲) ابوریحان بیرونی، فهرست کتاب‌های رازی و نام‌های کتاب‌های بیرونی، تصحیح و ترجمه و تعلیق از مهدی محقق، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۳) ابوریحان بیرونی، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۴)
کلاودیوس بطلمیوس، المجسطی، ترجمه حجاج بن یوسف بن مطر، نسخه خطی کتابخانه لیدن هلند، ش ۶۸۰ Or، نسخه عکسی کتابخانه بنیاد دایرة المعارف اسلامی.
(۵) کلودیو چکوتی، «التفهیم، به زبان ایتالیایی» (مصاحبه)، نجوم، سال ۳، ش ۶ (اسفند ۱۳۷۲).
(۶) حاجی خلیفه، کشف الظنون.
(۷) عبدالرحمان خازنی، کتاب میزان الحکمة، حیدرآباد دکن ۱۳۵۹.
(۸) شهمردان بن ابی الخیر، روضه المنجمین، چاپ عکسی از روی نسخه خطی کتابخانه ملک، با مقدمه و فهرست‌ها و اصطلاحات نجومی از جلیل اخوان زنجانی، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۹) مهدی غروی، «دو نسخه کهن از تفهیم بیرونی متعلق به کتابخانه مؤسسه شرقشناسی کاما ـ بمبئی»، هنر و مردم، سال ۱۲، ش ۱۳۳ (آبان ۱۳۵۲).
(۱۰) ابوالقاسم قربانی، تحقیقی در آثار ریاضی ابوریحان بیرونی: تحریری نوین از بیرونی نامه، تهران ۱۳۷۴ ش.
(۱۱) س مقبول احمد، «نقشه جغرافیایی»، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، در تاریخچه جغرافیا در تمدن اسلامی، تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۶۸ ش.
(۱۲) احمد منزوی، فهرستواره کتاب‌های فارسی، تهران ۱۳۷۴ ش ـ.
(۱۳) احمد بن عمر نظامی، چهارمقاله، چاپ محمد قزوینی و محمد معین، تهران ۱۳۳۳ ش.
(۱۴) سعید نفیسی، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج ۶، تهران ۱۳۴۴ ش.
(۱۵) یاقوت حموی، معجم البلدان.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «التفهیم»، شماره۳۷۳۶.
