التفسیر الواضح (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«التفسیر الواضح» تالیف شیخ
محمد محمود حجازی از عالمان
اهل سنت در قرن معاصر، به زبان عربی و در بردارنده تمامی آیات قرآن است.
تفسیر واضح را می‌توان در ردیف
تفاسیر عقلی و اجتهادی با رویکرد تربیتی و ارشادی و با در نظر گرفتن مقاصد آیات و سوره‌ها و تناسب آنها، در نظر گرفت. ضمن آن که از
نثر روان و سبک ساده و قابل فهم برخوردار است، از این رو مورد استقبال عمومی (خصوصا در بین مسلمانان عرب زبان) واقع شده است.
ایشان در مقدمه کوتاه خود بر تفسیر زمینه انگیزه نوشتن آن را دو چیز بر می‌شمرد:
۱- کثرت بحثهای متفاوت درباره قوانین وضع شده برای
سعادت بشر و اختلاف شدید در آنها همراه با عزم تغییر و تبدیل آنچه وجود دارد.
۲- نا امیدی مسلمانان از قوانین وضعی بشر برای سعادت و رو آوردن بسیاری از آنها به قرآن، به عنوان نجات بخش انسانها و توانمندی در رساندن انسان به زندگی مفید و مستقر.
پس از بیان مطالبی در روش قرآن، به غایت
نزول و بیان
احکام و معارف، می‌گوید که «به مفسرین بزرگ مانند
طبری،
فخر رازی،
قرطبی و... تلاش زیادی در تبیین و توضیح قرآن نموده‌اند اما نسل امروز حوصله مطالعه آن آثار را ندارد و می‌خواهند فوری، اصل غرض آیات را متوجه شوند، بدین جهت من با استفاده از آثار آنان،... با بیانی روان، شیوا، سهل، واضح و خالی از اصطلاحات فنی، معانی اجمالی آیه را با زبان امروزی و به دور از زوائد،
تطویل و
خرافاتاسرائیلیة، برای فهم عامه مردم، ارائه داده‌ام، و سعی نموده اعتدال در رای را حفظ نمایم.»
روش کلی وی به این ترتیب است که بعد از ذکر نام سوره، اطلاعات مکی از قبیل تعداد آیات،
مکی یا
مدنی بودن،
وجه تسمیة و بعضی خصوصیات آن، ارائه می‌دهد. پس از آن، آیات یا بخشی از آیات طولانی را ذکر و متناسب با معنای سوره، به شرح و بیان آنها و تک واژگان به کار رفته در آیات پرداخته است.
وی با توجه به معنای آیات، برای هر قطعه از آنها عنوانی انتخاب نموده سپس آیات را ذکر می‌کند. از جمله نکات مورد توجه ایشان، مناسبت و ربط بین آیات است که در صورت مهم بودن، عنوان مستقلی به آن اختصاص می‌دهد.
اسباب النزول، عنوان دیگری است که در صورت دارا بودن، ذیل آیات، مطرح می‌شود بنابر این عنوانهای
۱- مفردات برای بیان معانی لغوی و معنای مراد کلمات
۲-
سبب النزول جهت بیان اسباب النزول آیات.
۳- المناسبة برای بیان ارتباط آیات
۴- المعنی که توضیح و تفسیر آیات است، محورهای اصلی تفسیر الواضح را تشکیل می‌دهند.
یکی از ویژگیهای مهم تفسیر واضح بیان مقاصد کلی سوره‌ها و توجه به تناسب و عنایت خاص به مباحث اخلاقی، تربیتی و ارشادی است.
مفسر در موارد بسیاری به اقتضای آیات، مباحثی را به صورت موضوعی طرح و از جنبه‌های گوناگون آن، موضوع قرآنی را بطور گسترده مورد بررسی قرار می‌دهد. مانند بحث منافقون ذیل آیات ۸ تا ۱۶ بقره
به طور معمول در این بحثها از آیات دیگر برای تبیین و توضیح موضوع بهره می‌برد که نمونه‌ای از
تفسیر قرآن به قرآن محسوب می‌گردد. البته در تفسیر دسته آیات نیز ایشان روش تفسیر قرآن به قرآن را به نمایش می‌گذارند مانند
ذیل آیه ۲۶۸ بقره.
وی در بحثهای کلامی، به شکل موجز وارد شده، به اشاره اکتفا نموده و از ورود به استدلال اجتناب می‌نماید. مانند بحث
رؤیت خداوند ذیلآیه " وجوه یومئذ ناضرة ".
در آنجا اشاره دارد که امور آخرت، امور غیبی است و با وضع موجود دنیوی نباید قیاس شود بلکه باید به آنها همانگونه که هست ایمان بیاوریم. زیرا مباحث غیبی استدلال ناپذیرند. در نتیجه از این رویکرد بیشتر به مذهب
سلفی گرایش دارد.
حجازی درباره
تفسیر علمی قرآن کریم، مانند بسیاری از عالمان دیگر با
احتیاط عمل می‌کند و جز در مواردی مسلم و اندک، به شرح علمی آیات نمی‌پردازد. معتقد است که هدف اصلی و مهم قرآن... تحقیق در مسائل علمی، نیست، بلکه هدف اصلی آن، ساختن انسان مسلمان به گونه‌ای که از جهت ذات، افکار، مشاعر، رفتار، روابط، شخصیت، ضمیر و وجودش بر اساس معیار و الگوی اسلامی باشد، تا
جامعه اسلامی نیز قوامی قرآنی بگیرد. گر چه قرآن گاهی متعرض مسائل علمی می‌شود و ما باید نسبت به آنها معرفت و آگاهی کسب کنیم اما گاهی هم
اسرار الهی تعابیر علمی قرآن بر ما
کشف نمی‌گردد (و در زمانهای دیگر مکشوف شود). معنای
معرفت علمی نسبت به این تعابیر، این نیست که همیشه دنباله رو اصطلاحات و نظریه‌های علمی باشیم، گر چه مخالف
نص قرآن باشد، زیرا نظریه علمی ممکن است امروز اثبات و در آینده نفی گردد.
مسائل فقهی ذیل
آیات الاحکام را خیلی مختصر و در حد توضیح آیات، پی گیری می‌کند و از تفصیل و ذکر فروع و دیدگاههای مختلف اجتناب می‌نماید.
اخبار و
روایات نبوی را، آنجا که مرتبط با تفسیر آیه است، نقل می‌کند و در این مورد نیز روش اختصار را پی می‌گیرد. در نقل
قصص قرآنی نیز همین روش را انتخاب نموده است.
پرهیز از نقل قصه‌ها و روایات تاریخی اسرائیلی (که جده پیامبران الهی و قرآن را مشوش می‌کند) از اهداف اساسی و اولیه وی بوده است، بنابر این رد پایی از این گونه روایات در الواضح به چشم نمی‌خورد.
ایشان با تمام تلاشی که در
اعتدال رای و
بی طرفی، انجام داده اما در مقاطعی، مسلمات برخی آیات را نادیده گرفته، مطرح نکرده است. به عنوان نمونه آیه ۵۵ سوره مائده
که مفسران اهل سنت و
شیعه اتفاق نظر دارند به اینکه
سبب نزول آن انفاقی است که
حضرت علی علیه‌السّلام در حال
رکوع، در
نماز جماعت انجام داده، اما ایشان اصلا (حتی بصورت اشاره‌ای جزئی) آن را به روی خود نیاورده، مطرح نکرده‌اند.
یا در ذیل آیه ۵۴ تا ۵۶ مائده در مورد «یاتی الله بقوم یحبهم و یحبونه..»
می‌نویسد: «ظاهر
ابوبکر و
صحابه هستند.»
البته ظاهری که کاملا مخالف آیه است، هنگام نزول آیه این افراد موجود بوده‌اند بنابر این خبر آمدنشان چه معنی دارد؟! ! !
تفسیر الواضح نخستین بار در سه مجلد در
مصر،
قاهره، چاپخانه الاستقلال الکبری به سال ۱۳۷۰ ق، ۱۹۵۱ م به طبع رسیده و در سال ۱۳۷۱ ق در همانجا تجدید چاپ و پس از آن بارها در بیروت، دار الجیل الجدید
افست شده است. چاپ ششم آن در سال ۱۳۸۹ ق، ۱۹۶۹ م انجام گرفته است.
نسخه حاضر چاپ دهم این تفسیر می‌باشد که ۳۰ جزء در ۳ مجلد بوده و در سال ۱۴۱۳ ق، ۱۹۹۳ م از طرف دار الجیل بیروت عرضه شده است. این نسخه دارای اضافاتی است که
الازهر به آن افزوده است و در چاپهای قبل موجود نمی‌باشد.
فهرست مطالب بر اساس عنوانهایی که مفسر در ابتدای دسته آیات افزوده است، تنظیم شده و در انتهای هر مجلد می‌باشد. پاورقی مختصری نیز شامل آدرس آیات و روایات مطرح شده در متن، در نظر گرفته شده است.
۱- مقدمه مؤلف و سایر مجلدات تفسیر الواضح
۲-
دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی به کوشش ب
هاء الدین خرمشاهی ج۱ ص۷۷۷ و ص۸۹۸
۳-
المفسرون حیاتهم و منهجهمسید محمد علی ایازی ص۷۴۱
۴-
مناهج المفسرین دکتر منیع عبد الحلیم محمود ص۳۷۷
نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
