البصائر و الذخائر (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«البصائر و الذخائر»، اثر
ابو حیان توحیدی ، از علمای
قرن ۴ هجری است که به
زبان عربی ، در باره فرهنگ عربی و فلسفی رایج نوشته شده است.
شیوه کتاب، بر نقل و روایت از
پیامبر و
اصحاب می‌باشد. جلد اول تا نهم، محتویات اصلی کتاب را بدون ذکر فصل و باب مشخصی در بر گرفته است و ترتیب خاصی ندارد. جلد دهم، شامل فهارس کتاب می‌باشد.
محتوای کتاب، عبارت است از آنچه توحیدی از مجالس به یاد داشته و به اصطلاح از سماع و استماع به دست آورده است و با این قبیل جمله‌ها مشخص می‌نماید: «هکذا حفظته من المجالس» یا «قد حفظت من غیر معرفة ثم سالت العلماء فوضح الجواب» یا «سالت رجلا کان یتعاطی هذا النمط» و...
البته مؤلف، مطالب را بعد از آزمون و تحقیق نقل کرده است. گذشته از این، منتخبات مفصلی را از آثار جاحظ (که توحیدی، ارادت بی قید و شرطی بدو دارد) و نیز از کتب «
النوادر »
ابن الاعرابی ، «
الکامل »
مبرد ، «
عیون الاخبار »
ابن قتیبه ، «
مجالس »
ثعلب ، «
المنظوم و المنثور »
ابن ابی طاهر ، «
الاوراق »
صولی ، «
الوزاء »
ابن عبدوس جهشیاری و «
الحیوانات »
قدامه در کتاب خود آورده و به شیوه استادش
جاحظ ، جد و
هزل را به هم آمیخته و از این شاخ به آن شاخ پریده که خواننده دچار ملال نگردد.
می‌توان گفت که همه فرهنگ عربی از خلال این کتاب می‌گذرد. مؤلف، فرهنگ عربی را نیک هضم کرده و همه فرهنگ فلسفی رایج در
قرن چهارم هجری و هم چنین فرهنگ
تصوف را در کتاب آورده است.
شمار اندکی از نویسندگان عرب می‌توانند در شیوه و گیرایی تعبیر با او هم سنگ آیند. بی تردید وی یکی از بزرگان نثر عربی در گذار عصرهاست.
کتاب، دارای بار انتقادی- اجتماعی است و در پوشش لطیفه و حکایت، آسیب پذیرترین نقاط نابسامانی‌های روزگار را مورد حمله قرار داده است. این حکایت‌ها که بعضا در کتب ادب تکرار شده و به ادب فارسی هم راه یافته است، فی الواقع
ثروت مشترک ادب اسلامی است. این اثر، بیش از همه رنگ و بوی آثار جاحظ را دارد.
ابو حیان در «
البصائر و الذخائر » نسبت به
صوفیه ، نظر انتقادآمیز دارد و در عین حال، علاقه نشان می‌دهد. انتقادش به تندروی‌های اعتقادی بعضی صوفیان یا
صوفی نمایان است، ولی پرمدعایی عوام متصوفه را به مسخره می‌گیرد که اگر هر چه داری برای یکی شان خرج کنی، می‌گوید: تو کی هستی؟ این همه را به تو امر کرده‌اند.
در این کتاب، بر قضیه
بداء و
تقیه و
غیبت ایراد می‌گیرد و همچون
زیدیه قدیم برای
حضرت علی علیه‌السّلام بین
صحابه ، موقعیت خاصی قایل است.
وی، می‌گوید:
امام علی علیه‌السّلام دریای
علم است و قرین هدایت... ولی
شیعه او در حق او، بسی اختلاف برپا می‌کنند و به اوامر و نواهی او کمتر گوش می‌دهند و پیدایش افراط غالیان را در مقابل تفریط خوارج می‌داند و از
خلیل بن احمد سخنی نقل می‌کند که چون از وی پرسیدند چرا صحابه پیغمبر با هم چونان برادران تنی بودند و با علی چونان برادر ناتنی، پاسخ داد: از آن روی که امام علی علیه‌السّلام به تنهایی، فضایل همگی ایشان را جمع داشت.
ارادت ابو حیان به اولین
امام معصوم ، چنان است که در
نصیحت و
زهد وقتی می‌خواهد قلم فرسایی کند، جلوه‌ای از عبارات «
نهج البلاغة » در کلامش ظاهر می‌گردد و نیز در حکایتی، از
مکر معاویه و در حکایت دیگری، از حکومت توام با فشار او یاد می‌کند و در داستانی هزل آمیز، ارادت مندان معاویه را به مسخره می‌گیرد.
مؤلف در این کتاب از منابعی همچون
قرآن و
سنت و
عقل و
تجربه فراوان بهره
برده است.
مایه اصلی این اثر، یادداشت‌هایی است که ابو حیان هنگام استنساخ برای خود برمی داشته است و از منابع اصلی کتاب خود، آثاری چون «
النوادر »
ابن اعرابی ، «
الکامل »
مبرد ، «
عیون الاخبار »
ابن قتیبه ، «
مجالس »
ثعلب ، «
المنظوم و المنثور »
ابن ابی طاهر و... را برمی شمارد.
روش کتاب، همان روش جاحظ در «البیان» است که موضوعات مختلف، به طور پراکنده و بدون هیچ نظم خاصی در کنار یک دیگر قرار گرفته‌اند. گر چه این اثر، بر نقل و روایت استوار است، اما نقل با نقد همراه است و گاه پرسش‌های تفکرانگیز به میان می‌آید. مؤلف، در این اثر، اطلاعات سودمندی هم در باره فرق مختلف کلامی، همچون
امامیه و
صوفیه آورده و مغتنم است. ضمن بیان مطالب، گاه ازحدود ادب و اخلاق فراتر می‌رود و مسائلی رکیک و سخیف بیان می‌دارد.
یک بار توسط احمد امین و احمد صقر، در قاهره و مجددا به کوشش ابراهیم گیلانی، در ۴ مجلد در دمشق به چاپ رسیده است.
محقق کتاب، آقای دکتر وداد قاضی می‌باشد.
کتاب، دربردارنده ۱۴ فهرست به قرار زیر است:
۱. اعلام؛
۲. آیات قرآنی؛
۳.
احادیث قدسی ؛
۴.
احادیث نبوی ؛
۵. اماکن و وقایع و ایام؛
۶. قبایل و امم و طوایف و جماعات و فرق؛
۷. لغت؛
۸. قافیه‌ها؛
۹. کتب ذکر شده در متن؛
۱۰. امثال؛
۱۱. رسائل؛
۱۲. خطب؛
۱۳. توقیعات؛
۱۴. وصایا.
در پایان جلد دهم، مصادر تحقیق و پژوهش ذکرشده است.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
