الاشتقاق (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«الاشتقاق»، کتابی است به زبان
عربی ، تالیف ابو بکر،
محمد بن حسن بن درید و مشتمل بر اشتقاق اسامی قبایل و
عشایر عرب و سران و ریش سفیدان و شعرا و قهرمانان معروف هر قبیله. برخی، چون
یاقوت حموی از این کتاب، با عنوان «کتاب اشتقاق اسماء القبائل» یاد کرده‌اند.
اشتقاق، در لغت به معنی برگرفتن بخشی از یک چیز است. این کلمه تقریبا معادل علم ریشه شناسی و در اصطلاح دانشمندان عرب، درآوردن یک لفظ از لفظی دیگر است، به شرط مناسبت در معنی و ترکیب و مغایرت در ساخت. با توجه به این تعریف، می‌توان گفت که اشتقاق خاستگاه یک واژه را مورد بررسی قرار می‌دهد و به دنبال روابط میان واژگانی است که به نوعی با یک دیگر پیوند آوایی و معنایی دارند.
انگیزه ابن درید، در تدوین این کتاب، به گفته خود او، دادن پاسخ به کسانی (
شعوبیان ) است که از روی نادانی یا تجاهل، نام‌هایی چون کلب، کلیب و... را زشت می‌دانستند و به صاحبان آن نام‌ها کنایه می‌زدند. وی، کوشیده است که علت این نام گذاری‌ها را بیان کند.
این اثر در جهت ضبط دقیق اعلام عربی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، چرا که به نحو مستوفی، به بیان صیغه و مدلول لغوی آنها پرداخته است.
کتاب، دارای دو جزء (در یک مجلد) است و مشتمل بر مقدمه‌ای به قلم محقق و شارح، عبد السلام محمد هارون، مقدمه مؤلف و یک صد و یازده فصل و نیز بخش استدراکات است.
مؤلف، در مقدمه کتاب، می‌گوید: عرب، در جاهلیت رسمی داشت که در نظر برخی (شعوبیان) شنیع و زشت آمده است و آن، نام گذاری با برخی از اسامی، مانند: کلب (سگ)، کلیب و اکلب یا خنزیر (خوک) و قرد (میمون) بوده است، اما عیب جویان بر وجوه این تسمیه واقف نیستند و من در این کتاب بدان پرداخته‌ام، اما از اشتقاق نام‌های گیاهان و کوه‌ها و صخره‌ها و دره‌ها سخنی نگفته‌ام که آن، خود، ما را به بحث در ریشه لغاتی می‌کشاند که آن را پایانی نیست.
«الاشتقاق»، با ذکر نمونه‌هایی از اشتقاق نام‌های
پیامبر اکرم و پدر و اجداد ایشان تا
معد بن عدنان آغاز می‌گردد.
مؤلف، در اثنای سخن، گاه اطلاعاتی تاریخی در باره قبایل عرب و بزرگان نیز به دست می‌دهد؛ ازاین رو، این کتاب، اگر چه شبیه به کتب لغت است، اما دانش مؤلف را در علم انساب نشان می‌دهد. وی، در این کتاب، انبوهی نام قبیله و انسان را همراه انساب آنان و اشتقاق لغوی الفاظ گردآوری کرده است.
برخی از اعلامی که در این کتاب معرفی و منشا اشتقاق لغوی آنها بیان گردیده است، عبارتند از: آباء الرسول الکریم، امهات الرسول الکریم، اعمام الرسول الکریم، اسماء العشرة من اصحاب الرسول، اسماء ولد الرسول الکریم، اسماء بنی اعمامه، ولد العباس، ولد الحارث، بنو هاشم و...
ابن درید، علاوه بر اشتقاق نام قبایل و بحث در باره مواد لغوی بسیار، به تفسیر آثار دینی و ادبی مربوط به هر ماده نیز پرداخته است.
محتوای کتاب را می‌توان در امور ذیل خلاصه کرد:
۱.
اشتقاق لغوی اسماء قبایل و رجال؛
۲. بحث مفصل در باره ماده لغوی که این اسامی از آنها مشتق گردیده است؛
۳. تفسیر آثار دینی و ادبی که در ارتباط با این مواد لغوی هستند؛
۴. بیان انساب قبایل عرب و پشت‌های ایشان و انشعاب برخی از برخی دیگر؛
۵. ارائه اطلاعات تاریخی متنوع و نادر در باره قبایل عرب و شخصیت‌های آنها و...
این کتاب، بار نخست به کوشش ووستنفلد در گوتینگن (۱۸۵۴ م) به چاپ رسیده است. نسخه حاضر در برنامه، با پاورقی‌های عبد السلام محمد هارون و نیز فهرست‌های ذیل، در ۱۳۷۸ ق، به چاپ رسیده است:
فهرست قرآن، حدیث، ضرب المثل‌ها، اشعار، رجزها، لغات، اعلام، شهرها و جای‌ها، ایام و جنگ‌ها، کتاب‌ها و نویسندگان، منابع شرح و تحقیق و فصول کتاب.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
