الاخبار الموفقیات (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«الاخبار الموفقیات»، کتابی است به زبان عربی، نوشته ابو عبدالله،
زبیر بن بکار (وفات ۲۵۶ ق)، کاتب
الموفق بالله عباسی و
قاضی مکه در عصر
متوکل عباسی.
کتاب، حاوی مجموعه
ای است از روایات عمدتا دارای مضمون و محتوای ادبی، اخلاقی، تاریخی و اجتماعی.
مؤلف، این کتاب را برای موفق عباسی نگاشته و به نام وی آن را نام گذاری نموده است.
کتاب، مشتمل بر یک تقدیم، مقدمه
ای به قلم محقق، آقای دکتر سامی مکی العانی و ۴۲۹ خبر متنوع و فاقد تبویب و تفصیل است.
در این کتاب، ۴۲۹ خبر مستقل که البته برخی نیز با یک دیگر پیوند و هم خوانی دارند، بر حسب شماره و ترتیب، با ذکر دقیق راویان آنها تدوین شده است. این خبرها، گاه بسیار کوتاه و گاهی نیز بسیار طولانی است. اخبار ثبت شده عمدتا دارای مضامین و محتوای ادبی، اخلاقی، تاریخی و اجتماعی است و مشحون از اشعار، لطایف، ظرایف، حکایات و پندهای اخلاقی.
نثر نگارنده، بسیار متکلف و ادیبانه است. پیچیدگی‌ها و
تصنع متن، در کنار اشعار
مسجع از شعرای
عصر جاهلیت و
اسلام ، از ویژگی‌های منحصر به فرد این تالیف است.
در این کتاب، مجموعه روایت‌هایی در زمینه‌های تاریخی، سیاسی، اداری و اجتماعی تدوین شده و بخش‌هایی از آن نیز اشعار شعرای بنام عصر جاهلیت و اسلامی است. برخی از این اخبار، به
ایام العرب و یا عصر جاهلیت اختصاص دارد که در آن
تفاخرات قبیله‌ای ، حسب، نسب، نژاد، عرق و خون مطرح شده و یا به شرح
جنگ‌های عصر جاهلی ،
شجاعت و دلاوری‌های جنگجویان، اشعار و رجزهای آنان پرداخته شده است.
بخشی از این اخبار، به اعصار پس از
اسلام ، به ویژه دوران
بنی عباس ، حکایات، نوادر، اخبار و سرگذشت خلفا، درباریان و رجال اختصاص دارد. مؤلف، اخبار صحیح را برگزیده و آنها را با ذکر سلسله راویان آن نقل کرده است. بیشتر روایات وی، مسموعات راویانی است که یکی دو نسل بیشتر با او فاصله نداشته‌اند و بسیاری از روایت‌های او نیز از طریق عمویش،
مصعب بن زبیر نقل شده است. می‌توان گفت از ۴۲۹ روایت و خبر وی، ۴۰ به موضوعات
ادبی ،
شعر و
بلاغت و سخنوری، ۲۰ به مباحث و نکات و پندهای اخلاقی، ۲۰ به مسائل اجتماعی و ۲۰ نیز به مسائل سیاسی اختصاص یافته است.
اما روایات او را می‌توان به سه بخش تقسیم کرد:
۱. اخبار و روایاتی که منحصر به فرد است و
قبلا در منبعی دیگر ذکر نشده است؛
۲. اخبار و روایاتی که در متون مورخان هم عصر و یا یکی دو
قرن پس از او آمده است، مثل
تاریخ طبری ،
عیون الاخبار ابن قتیبه ،
المحاسن و المساوی بیهقی ،
الاغانی ابو الفرج اصفهانی که بیشتر آنها از روایات «الاخبار الموفقیات» بهره برده و آنها را نقل کرده‌اند؛
۳. اخباری که در کتب دیگر به طور خلاصه آمده و متن کامل آنها در «الاخبار الموفقیات» وجود دارد؛
۴. اشعار شعرای عصر جاهلیت و عصر اسلامی که برخی از آنها در دیوان‌های آنان موجود است و برخی که پراکنده بوده است، منحصرا در این کتاب موجود است و منحصر به فرد است.
این اخبار، به تمامی سرزمین‌های اسلامی از
عراق و
حجاز و
الجزیره و
آفریقا و
شام و
ایران اختصاص دارد، اما اخبار منطقه
عراق ، به ویژه
بغداد ، بیشتر از سایر اخبار است. هم چنین در میان خلفا، بیشترین اخبار به
منصور عباسی ،
مامون عباسی و
متوکل عباسی اختصاص یافته است. این امر، نشان می‌دهد که مؤلف به راویان عراقی که تمایلاتی آشکار به علویان دارند، بیشتر اعتماد دارد و این تمایل آشکار او به علویان، به ویژه در قسمت پایانی کتاب که عمدتا اخبار
سقیفه را دنبال می‌کند بیشتر نمایان می‌شود.
کتاب، در مورد
امیرالمؤمنین علیه‌السّلام ، به رغم آنکه خاندان زبیر با
بنی هاشم روابط مناسبی نداشته است، اخبار
قابل توجهی دارد؛ یکی از جالب‌ترین آنها تحت عنوان «رسول الله یوصی بولایة علی»، از
عمار بن یاسر نقل شده است. مؤلف، در ادامه، سه سند دیگر نیز برای این خبر نقل کرده است. این امر، تاکید مؤلف را بر درستی این حدیث نشان می‌دهد.
آگاهیم که انصار چه فداکاری‌هایی برای
اسلام کردند و چگونه مهاجران را
پناه دادند؛ با این حال در سال‌های پایانی زندگی
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ،
تقابل انصار با
قریش آغاز شد و آثار آن در تشکیل
سقیفه آشکار گردید. به رغم آنکه انصار، بنا به شرایط ویژه خود، با حکومت قریش موافقت کردند، اما چندی نگذشت که
تقابل مزبور در شکل
تحقیر و تبعیض نسبت به انصار آغاز شد. این وضعیت،
سال به سال علنی تر می‌شد، تا آنکه در شورش بر
ضد عثمان ، انصار موقع ضد قریشی خویش را نشان دادند. آنها از
امام علی علیه‌السّلام که مخالف سرسخت حاکمیت قریش بود- مقصود حزب سیاسی قریش است نه نسب- دفاع کردند؛ با این حال با روی کارآمدن
بنی امیه ، آنها کینه
انصار را به دل گرفتند و از زوایای مختلف به تحقیر آنها پرداختند.
کتاب «الموفقیات»، حاوی اسناد و اخبار فراوانی در این زمینه است. این اخبار به اندازه
ای مرتب در این کتاب آمده که بر اساس آنها می‌توان تحلیل منظمی را در این باره به دست داد.
اخبار چگونگی نزاع میان انصار و امویان، در قالب برخوردهای ادبی و شعری در این کتاب آمده است.
مامون، از چهره‌های فرهنگی حکومت
عباسی است. وی، فردی سیاست مدار و در عین حال علاقه مند به
علم و
فلسفه بود. اخبار سیاسی وی را در کتاب‌های تاریخی آورده‌اند، اما اخبار فرهنگی او پراکنده در آثار ادبی آمده است. کتاب موفقیات، نیز حاوی بخشی از این اخبار است. ارزش این اخبار به دلیل معاصر بودن مؤلف با دوره حکومت مامون آشکار می‌شود. در باره
مامون ، اخبار فراوانی در این کتاب آمده است.
باید توجه داشت که وی اصولا اخبار مربوط به برخوردهای مختلف خلفا را آورده و از این جهت، بررسی تاریخ سیاسی دوره اموی و عباسی بدون ملاحظه موفقیات، ناموفق خواهد بود.
قسمت بیشتر کتاب الموفقیات از بین رفته و فقط بخش‌هایی از دو نسخه خطی آن باقی مانده است که اولین آن طولانی تر و قسمت دیگر که با عنوان «ذیل الاخبار الموفقیات» آمده، کوتاه تر است.
محقق نسخه حاضر در برنامه، تلاش کرده تا قسمت مفقود آن را نیز با کمک اخباری که دیگران در قرن‌های گذشته از آن برگرفته‌اند، به نوعی بازسازی کند، لذا «قسم الضائع» آن که شامل ۵۸ خبر تاریخی است و عمدتا از شرح
نهج البلاغه ابن ابی الحدید است، در پایان کتاب
آمده است. باید از محقق، به خاطر ضمیمه کردن این بخش سپاس گزار بود. به نظر می‌رسد که فاش گویی این کتاب در اخبار تاریخی، آن را برای متعصبان، غیر
قابل تحمل کرده و از این جهت کتاب مزبور همانند بسیاری از آثار دیگر
قرن سوم، مورد بی مهری قرار گرفته و به همین دلیل بسیاری از آنها از بین رفته است.
بسیاری از فهرست نویسان و کتاب شناسان به کتاب حاضر اشاره کرده‌اند، از جمله
ابن ندیم ،
ابن خیر اشبیلی ،
عبد الجبار صیرفی ، معروف به ابن طیوری و نیز مورخانی چون مسعودی در «
مروج الذهب »،
ابن عبد البر اندلسی در «الاستیعاب فی معرفة الاصحاب»، سهیلی در «الروض الانف»،
ابن ابی الحدید در «شرح نهج البلاغة»، ابن حجر عسقلانی در «الاصابة فی تمییز الصحابة» و... از این کتاب، روایت کرده‌اند که خود نشان از اعتبار این متن دارد.
«الاخبار الموفقیات» ترجمه
فارسی و تحقیق اصغر قائدان (۱۳۴۳ ش) بر این کتاب است.
دکتر جعفر شهیدی در ابتدای کتاب می‌نویسد: «کتاب، دارای مطالب تاریخی بسیار ارزنده است.» و دکتر صادق آئینه وند می‌نویسد: «کتاب، یکی از بهترین آثار برجسته تاریخ اسلام است.»
کتاب، ترجمه بیش از چهارصد خبر است که برخی دارای مضمون مستقل و برخی نیز با هم مرتبط می‌باشند. ترجمه روایات بر حسب شماره و ترتیب، با ذکر دقیق راویان آن صورت گرفته است. بعضی از این روایات بسیار کوتاه و در چند سطر و برخی بسیار طولانی و در چند صفحه ذکر شده است.
اخبار ذکر شده دارای مضامین و موضوعات ادبی، اخلاقی، نظامی، تاریخی و اجتماعی است و پر از اشعار، لطایف، ظرایف، حکایات و پند و اندرزهای اخلاقی است که مترجم، آنها را با حفظ امانت، ساده و روان و به دور از
تکلف ترجمه نموده است. وی اصل اشعار را ذکر کرده و ترجمه اشعار را در کروشه آورده است. در مقدمه مترجم پیرامون انواع اخبار و روایات و اخباری که در کتاب بیان شده است، مطالبی ذکر شده است.
مقدمه دکتر صالح احمد العلی نیز که در نسخه عربی کتاب موجود نیست، مطالبی درباره اهمیت و جایگاه اخبار در
اسلام و در زمان
رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، جایگاه روایات در نزد
خلفای راشدین و
خلفای عباسی و
خاندان زبیر و راویان اخبار در زمان‌های گوناگون مطرح شده است.
فهرست مطالب و موضوعات در ابتدای کتاب، آورده شده است. فهرست اشخاص، فهرست راویان، فهرست اماکن و فهرست کتاب‌ها در پایان ذکر شده است.
مترجم علاوه بر ترجمه پاورقی‌های اصل کتاب، توضیحاتی را که خود بر آنها افزوده است با «م» مشخص کرده است.
نسخه حاضر در برنامه، مشتمل بر پاورقی‌هایی به قلم محقق و نیز فهرست‌های ذیل می‌باشد:
فهرست منابع، اعلام و فهرست مطالب.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
