اضْطُرَّ (لغات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اضْطُرَّ:
(فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ باغٍ ) اضْطُرَّ از«اضطرار» به معنى «مجبور ساختن» گرفته شده، هرگاه فاء الفعل در باب افتعال ضاد باشد تاء آن قلب به «طاء» مى‌شود.
اين آيه درباره تحريم گوشت‌هاى حرام به اضافه خون كه بيش از همه مورد ابتلاى مردم آن محيط بوده است، مى‌باشد از آن‌جا كه گاه ضرورت‌هايى پيش مى‌آيد كه انسان براى حفظ جان خويش مجبور به استفاده از بعضى از غذاهاى حرام شود،
قرآن در ذيل آيه آن را استثناء كرده و مى‌گويد:«ولى كسى كه مجبور شود (براى نجات جان خويش از مرگ) از آن‌ها بخورد گناهى بر او نيست، به شرط اين كه ستمگر و متجاوز نباشد» به اين ترتيب براى اين كه اضطرار بهانه و دستاويزى براى زياده‌روى در خوردن غذاهاى حرام نشود با دو كلمه «غير باغ» و «لا عاد» گوشزد مى‌كند كه اين اجازه تنها براى كسانى است كه خواهان لذت از خوردن اين محرمات نباشند و از مقدار لازم كه براى نجات از مرگ ضرورى است تجاوز نكنند.
واژه مورد نظر در پايان آیه ۳ سور مائده، در همين زمينه به‌كار رفته‌است، آن‌جا كه مى‌گويد:«...كسانى كه به هنگام گرسنگى ناگزير از خوردن گوشت‌هاى حرام شوند در حالى كه تمايل به گناه نداشته باشند خوردن آن براى آن‌ها حلال است...».
به موردی از کاربرد اضْطُرَّ در قرآن، اشاره می‌شود:
(إِنَّما حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنزيرِ وَ ما أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللّهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ باغٍ وَ لاَ عادٍ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللّهَ غَفورٌ رَّحيمٌ) (
خداوند، تنها خوردن گوشت مردار، خون، گوشت خوک و حيوانى كه نام غير خدا به هنگام ذبح بر آن گفته‌شود، حرام كرده است. ولى آن كس كه ناچار شود، در صورتى‌كه ستمكار و متجاوز نباشد، گناهى بر او نيست زيرا خداوند آمرزنده مهربان است.)
علامه طباطبایی در
تفسیر المیزان می‌فرماید: اين آيه شريفه مشتمل است بر حرمت خون و سه نوع گوشت كه در سوره‌هايى كه از قرآن قبل از اين سوره نازل شده بود نيز ذكر شده بود، مانند دو
سوره انعام و
سوره نحل كه در مكه نازل شده بودند و
سوره بقره كه اولين سوره مفصلى است كه در مدينه نازل شد، در سوره انعام فرموده بود:
(قُلْ لا أَجِدُ في ما أُوحيَ إِليَّ مُحَرَّماً عَلى طاعِمٍ يَطْعَمُهُ، إِلَّا أَنْ يَكونَ مَيْتَةً أَوْ دَماً مَسْفوحاً، أَوْ لَحْمَ خِنزيرٍ، فَإِنَّهُ رِجْسٌ أَوْ فِسْقاً أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ باغٍ وَ لا عادٍ، فَإِنَّ رَبَّكَ غَفورٌ رَحيمٌ) ، در سوره نحل و سوره بقره فرموده:
(إِنَّما حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزيرِ وَ ما أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللَّهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفورٌ رَحيمٌ) و همه اين آيات، آن چهار چيز كه در صدر آيات مورد بحث ذكر شده‌اند را حرام كرده و آيه مورد بحث از نظر استثنايى كه در ذيل آن آمده شبيه به آن آيات است، در آن آيات مى‌فرمود:
(فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ باغٍ ...) در اينجا فرموده:
(فَمَنِ اضْطُرَّ في مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفورٌ رَحيمٌ) و بنا بر اين آيه سوره مائده نسبت به اين معانى كه در آن آيات آمده در حقيقت موكد است. بلكه نهى از آن چهار چيز و مخصوصا سه تاى اول يعنى ميته و خون و گوشت خوک تشريعش قبل از سوره انعام و نحل بوده، كه در مكه نازل شده‌اند، براى اينكه آيه سوره انعام تحريم اين سه چيز و حد اقل گوشت خوک را بدان علت مى‌داند كه رجس و پليدى است، و همين خود، دلالت دارد بر اينكه قبلا رجس تحريم شده بود.
(حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَ الْدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزيرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَيْرِ اللّهِ بِهِ وَ الْمُنْخَنِقَةُ وَ الْمَوْقوذَةُ وَ الْمُتَرَدّيَةُ وَ النَّطيحَةُ وَ ما أَكَلَ السَّبُعُ إِلاَّ ما ذَكَّيْتُمْ وَ ما ذُبِحَ عَلى النُّصُبِ وَ أَن تَسْتَقْسِمواْ بِالأَزْلاَمِ ذَلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذينَ كَفَرواْ مِن دينِكُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتي وَ رَضيتُ لَكُمُ الإِسْلامَ دينًا فَمَنِ اضْطُرَّ في مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجانِفٍ لِّإِثْمٍ فَإِنَّ اللّهَ غَفورٌ رَّحيمٌ) (گوشت مردار و خون و گوشت خوک و حيوانى كه به غير نام خدا ذبح شود و حيوان خفه شده و به زجر كشته شده و حيوانى كه بر اثر پرت شدن از بلندى بميرد و حيوانى كه به ضرب شاخ حيوان ديگرى مرده باشد.و باقيمانده صيد حيوان درنده (مگر آن‌كه به موقع به آن شكار برسيد و آن را سر ببريد) و حيوانى كه روى بت‌ها يا در برابر آن‌ها ذبح مى‌شود، همه بر شما حرام شده است و همچنين تقسيم كردن گوشت حيوان به وسيله چوبه‌هاى تيرِ مخصوص بخت آزمايى، تمام اين‌ها، فسق و گناه است. امروز، كافران از شكست آيين شما مأيوس شدند بنابراين، از آن‌ها نترسيد و از مخالفت من بترسيد! امروز، دين شما را برايتان كامل كردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و
اسلام را به عنوان آيين جاودان شما پذيرفتم امّا كسانى كه در حال گرسنگى، ناچار شوند و تمايل به گناه نداشته باشند، مانعى ندارد كه از گوشت‌هاى ممنوع بخورند، خداوند، آمرزنده و مهربان است.)
علامه طباطبایی در
تفسیر المیزان می‌فرماید: مغفرت و رحمت يک وقت متوجه معصيت- يعنى مخالفت با حكم خدا- مى‌شود، و آن را مى‌آمرزد و يك وقت متوجه خود حكم مى‌شود، و آن را بر ميدارد مثل همين مورد كه خداى تعالى حكم حرمت را برداشته، تا اگر كسى از روى ناچارى گوشت مردار را خورد گناه نكرده باشد، و در نتيجه مستوجب عقاب نيز نشده باشد.
شریعتمداری، جعفر، شرح و تفسیر لغات قرآن بر اساس تفسیر نمونه، برگرفته از مقاله «اضْطُرَّ»، ج۲، ص۶۶۲-۶۶۳.
