ادله عقلی احتیاط
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ادله عقلی احتیاط به دلایل عقلیِ اثبات کننده اصل
احتیاط اطلاق می‌شود.
ادله عقلی احتیاط، مقابل
ادله شرعی احتیاط بوده و به ادله‌ای عقلی گفته می‌شود که برای اثبات اصل احتیاط به آنها
استدلال شده است.
توضیح:
اخباری‌ها و کسانی که به احتیاط در
شبهات بدوی بعد از جستوجو، اعتقاد دارند، از راه‌های گوناگون برای اثبات احتیاط به
دلیل عقلی استدلال نموده‌اند:
۱. برخی استدلال نموده‌اند که ما به وجود
واجبات و
محرمات واقعی در بین
مشتبهات وجوبی یا تحریمی
علم اجمالی داریم؛ بنابراین، وظیفه ما احتیاط در
شبهات وجوبی و تحریمی است، زیرا به اشتغال
ذمه خود به تکالیف واقعی علم اجمالی داریم و از آن جا که اشتغال یقینی، فراغ ذمه یقینی را طلب می‌کند، چاره‌ای جز احتیاط وجود ندارد.
به این استدلال پاسخ داده شده که:
شارع طرق و اماراتی که
تکلیف مکلف را روشن می‌کند در اختیار وی قرار داده است، از این رو، این
علم اجمالی به
علم تفصیلی و
شک بدوی منحل می‌گردد؛ پس مانعی ندارد در
شبهات حکمی، بعد از جستوجو و عدم دست رسی به دلیل، به
برائت حکم دهیم.
۲. گروهی دیگر، برای اثبات
وجوب احتیاط به «
اصالة الحظر » و «
اصالة التوقف » استدلال کرده‌اند. در این که
عقل درباره افعال عادی یا غیر ضروری در مقابل
افعال ضروری ، هم چون تنفس صرف نظر از
حکم شرع چه حکمی دارد، میان اصولیون اختلاف وجود دارد؛ بعضی اعتقاد دارند که عقل به اباحه حکم می‌کند (اصالة الاباحه)، برخی دیگر بر این باورند که به ممنوعیت و حظر حکم می‌نماید (اصالة الحظر) و گروهی می‌گویند برای ما مشخص نیست که عقل، به اباحه حکم می‌کند یا به منع، و به توقف معتقد شده‌اند.
با توجه به این مقدمه، اخباری‌ها این گونه استدلال می‌کنند که در این موارد، ما یکی از دو قول منع یا توقف را اختیار می‌کنیم و می‌گوییم تا زمانی که برائت و اباحه ثابت نشده باشد، عقل به طور مستقل حکم به ممنوعیت و احتیاط می‌نماید؛ برای مثال، در مورد استعمال دخانیات که از افعال عادی است و ترخیص در آن از جانب شارع معلوم نیست، حکم به احتیاط می‌کنیم.
۳. عده‌ای می‌گویند مبنای «اصل احتیاط» حکم عقل به
دفع ضرر محتمل است (قاعده دفع ضرر محتمل)؛ بنابراین، هرگاه در مورد ترک یا انجام کاری، احتمال ضرر اخروی باشد، عقل حکم به احتیاط می‌کند.
برای مثال، اگر مکلف به
وجوب نماز در روز جمعه علم دارد، اما نمی‌داند
واجب،
نماز جمعه است یا
نماز ظهر ، در این جا چون ترک هر یک، احتمال ضرر اخروی را به دنبال دارد،
عقل می‌گوید احتیاط کن و هر دو را به جا بیاور.
فرهنگ‌نامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۱۳۵، برگرفته از مقاله «ادله عقلی احتیاط».
