ادراک (فقه)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ادراک در دو معنای رسیدن به چیزی و
رسیدن چیزی به کار رفته است. از آن به مناسبت در باب‌های
طهارت،
صلات،
زکات،
حج،
مزارعه و
صید و
ذباحه سخن رفته است.
ادراک به معنای نخست شامل موارد زیر است:
جواز
تیمّم به علت تنگی
وقت، مشروط به این است که اگر
وضو بگیرد، حتی یک
رکعت از
نماز را نیز در وقت
درک نکند.
ادراک
وقت نماز به اندازۀ یک رکعت با شرایط آن، همانند ادراک تمام وقت نسبت به همۀ
رکعات است. از این رو، اگر کسی به اندازۀ خواندن پنج رکعت پیش از
غروب شرعی یا پیش از پایان وقت
نماز عشا، وقت را درک کند، باید در صورت نخست،
نماز ظهر و
عصر و در صورت دوم،
نماز مغرب و عشا را به
نیّت ادا بخواند.
دررابطه‌با ادراک اول وقت یا آخر وقت نماز،
امام خمینی در
تحریرالوسیله آورده است: اگر از
اول وقت به مقدار خواندن نماز و تحصیل مقدمات آن - مانند وضو و غسل و تیمّم و غیر این‌ها - بر اساس حال و وضع نمازگزار بگذرد، سپس یکی از عذرها مانند
دیوانگی و
حیض پیش آید،
قضا بر او واجب است و اگر این مقدار وقت نگذشته قضا بر او واجب نیست. البته اگر مقدمات نماز در همان اول وقت، حاصل باشد و از اول وقت به مقدار خواندن نماز بر اساس حال و تکلیفش - در همان موقع - بگذرد و سپس عذری پیدا شود قضا بر او
واجب است. و اگر
عذر در
آخر وقت برطرف شود چنانچه وقت باقی‌مانده گنجایش
تحصیل طهارت و خواندن دو نماز را دارد، انجام هر دو نماز واجب است و اگر فقط گنجایش تحصیل طهارت و یک نماز را دارد باید نماز
مختص آن وقت را بخواند و همچنین است اگر (حتی) یک رکعت از نماز را با طهارت درک کند، بنابراین اگر وقت باقی‌مانده به مقدار تحصیل طهارت و
ادراک یک رکعت باشد باید نماز دوم را بخواند و اگر به مقدار تحصیل طهارت و یک نماز و یک رکعت از نماز دیگر، وقت باقی باشد هر دو نماز واجب است.
به قول مشهور، رسیدن به
امام جماعت و اقتدا کردن به او حتی در
رکوع، ادراک یک رکعت محسوب می‌شود.
همچنین به قول مشهور، اگر کسی به رکوع رکعت دوم
امام در
نماز جمعه برسد، نماز جمعه را درک کرده است و باید رکعت دوم را خودش بخواند.
به قول مشهور، اگر
مأموم پس از رکوع نخست رکعت اول یا رکعت دوم به
نماز آیات برسد، نمی تواند در آن رکعت به امام اقتدا کند و در صورت رسیدن پس از رکوع نخست رکعت اول، باید صبر کند تا امام وارد رکعت دوم شود و آن‌گاه اقتدا نماید.
ادراک فضیلت
نماز جماعت، با درک حتی یک
سجده از دو سجدۀ رکعت پایانی نماز یا ادراک
تشهّد آن، تحقّق می‌یابد. شخص در این صورت باید
نیّت کند و
تکبیر بگوید و با امام به سجده برود و تشهّد و
سلام بگوید. آن‌گاه نماز خود را در صورت درک تشهّد، بدون
نیّت و تکبیر جدید بخواند و در صورت ادراک سجده، در احتیاج به
نیّت و تکبیر جدید، اختلاف است.
ملاک وجوب
زکات فطره ادراک غروب شب
عید فطر است. بنابراین، اگر
کافر قبل از غروب شب عید فطر
مسلمان شود، زکات فطره بر وی
واجب می‌گردد.
وقوف در
عرفات و
مشعر الحرام، از افعال واجب
حج است که هر یک دارای دو وقت اختیاری و اضطراری است. حج کسی که هیچ یک از دو وقوف را در هیچ یک از دو وقت درک نکند، باطل است.
و به عقیده
امام خمینی: «اگر وقوف به عرفات را به‌خاطر عذری مانند فراموشی و
ضیق وقت و مانند این‌ها از ظهر تا غروب ترک نماید، برای او کافی است که مقداری - هرچند اندک - از شب عید را ادراک نماید و این وقت (شب عید)
وقت اضطراری عرفات است. و اگر بدون عذر و
عمداً وقوف اضطراری را ترک کند، ظاهر این است که حجّش
باطل است اگرچه به مشعر برسد. و اگر به جهت عذری، وقوف اختیاری و اضطراری عرفه را ترک نماید، رسیدن به
وقوف اختیاری مشعرالحرام در صحت حجش کفایت می‌کند.
شرط
حلیّت حیوانی که با
سگ شکاری یا ابزاری مانند
تفنگ شکار شده، این است که
شکارچی به
حیوان در حالی که
زنده است، نرسد. در صورت رسیدن به حیوان در این حالت، حیوان تنها با
تذکیه حلال می‌شود.
ادراک به معنای دوم با اضافه به
ثمره به معنای رسیدن
محصول به کار رفته است.
هرگاه شخص در چند محل دور از هم،
کشاورزی داشته باشد و محصول یک محل پیش از محصول محل دیگر برسد، همۀ ثمره‌ها به هم ضمیمه می‌شود و در باب
زکات حکم یک محصول را دارد. از این رو، در صورتی که محصول زودتر رسیده، به اندازۀ نصاب نباشد، اخراج زکات هنگامی واجب می‌شود که بقیّه محصول برسد و
نصاب کامل شود.
در
عقد مزارعه، تعیین مدّت باید به اندازه‌ای باشد که در آن زمان، محصول برسد. از این رو، مدّت کمی که محصول در آن نمی‌رسد، کافی نیست.
•
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۱، ص۳۴۹. •
ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی
