اختیار معرفة الرجال (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نام کتاب «اختیار الرجال» یا «اختیار معرفة الرجال» است و معروف به «
رجال کشی» می‌باشد.
کتاب حاضر در اصل با نام «معرفة الناقلین»، از تالیفات ابو عمرو،
محمد بن عمر بن عبد العزیز کشی ، از علما و بزرگان نیمه اول
قرن چهارم هجری است.
شیخ طوسی (متوفای ۴۶۰ هجری) نام کتاب را «معرفة الناقلین عن الائمة الصادقین علیهم السلام» دانسته و آن را تلخیص و تهذیب نموده و در سال ۴۵۶ هجری برای شاگردش املاء کرده و آن را «اختیار معرفة الرجال» نامیده است.
پس کتاب حاضر مهذب «معرفة الناقلین» کشی است که با نام «اختیار معرفة الرجال» توسط
شیخ طوسی منتشر شده است.
از مهمترین علوم اسلامی که در تمام شاخه‌های علوم روایی نقش کلیدی و حساس دارد
علم رجال است.
این علم از قرون اولیه اسلامی پیوسته مورد توجه و عنایت خاص بزرگان بوده، چرا که اعتبار و حجیت تمام روایات موجود در کتب مختلف منوط به اعتبار راویان آنها است و تنها راه فهمیدن
وثاقت و عدم وثاقت راویان حدیث استفاده از علم رجال است. به همین جهت هر عالم و
مجتهد و مفسری در اولین گام باید اطلاع کافی پیرامون رجال و راویان حدیث به دست بیاورد.
در این موضوع تا کنون صدها عنوان کتاب تالیف شده که هر یک به نوبه خود از اهمیت و ارزش برخوردار است، اما اصول اولیه و مهمترین کتب مرجع رجالی که تا کنون به دست ما رسیده عبارتند از:
۱- رجال کشی (کتاب حاضر) ۲-
فهرست نجاشی ۳-
فهرست شیخ طوسی ۴-
رجال شیخ طوسی ۵-
رجال برقی البته بعضی
اصول ثمانیه برای رجال قائلند، اما در هر صورت رجال کشی و فهرست نجاشی به عنوان اولین کتابهای این فن و مهمترین منبع هستند و سخن این دو کتاب حجتی است برای همه محققین و علمای متاخر از آنها.
۱- بر خلاف فهرست شیخ و رجال نجاشی که نام مؤلفین
شیعه را با نام کتابهایشان آورده‌اند و هدفشان اثبات کثرت نویسندگان و کتب شیعیان است و جنبه رجالی کتاب جنبه‌ای فرعی است نه غرض اصلی نویسنده؛ مؤلف رجال کشی تنها روایات و اخبار ائمه -علیهم‌السّلام- را پیرامون رجال و راویان حدیث جمع نموده و غرض اصلی جنبه رجالی کتاب است نه چیز دیگر.
۲- همچنین این کتاب با
رجال شیخ طوسی نیز روشی کاملا متفاوت دارد چرا که شیخ در رجال در صدد جمع آوری اسماء اصحاب پیامبر -صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم -و
ائمه -علیهم‌السّلام- است و در بسیاری موارد تنها نام راویان را ذکر کرده و توضیح اضافه‌ای ندارد؛ اما در اینجا هدف اصلی
جرح و تعدیل روات است نه جمع آوری اسامی آنها و به همین جهت این کتاب در جنبه رجالی ترجیح داده می‌شود.
کشی در کتاب خویش به ذکر روایات پیرامون شخصیت راویان و اصحاب ائمه -علیهم‌السّلام- اکتفا کرده و هیچگونه اظهار نظری نکرده است.
در مواردی هم که دو یا چند روایت با هم متعارض هستند بجز مواردی اندک هیچ سخنی در جمع و ترجیح روایات ندارد.
مؤلف (یا شیخ طوسی هنگام تهذیب کتاب) تنها روات
شیعه را ذکر کرده و روات اهل تسنن تنها در مواردی در متن کتاب آمده‌اند که برای شیعه روایتی داشته باشند.
نکته دیگر در مورد رجال کشی آن است که این کتاب مشتمل بر نام راویان
ثقه و ضعیف است و از هر دو نوع روات در آن آمده است. پس وجود نام یک راوی در این کتاب دلیل
موثق بودن یا شیعه بودن او نیست.
کتاب حاضر دارای ۱۱۵۱ روایت است که در ۶ جزء منظم شده است.
کتاب کشی و اختیار الرجال آن، هیچیک ترتیب منظمی ندارند. نه بر اساس تاریخ، نه الفباء و نه طبقه، لذا عده‌ای از بزرگان اقدام به مرتب نمودن آن کرده‌اند از جمله:
۱- سید
یوسف بن محمد بن زین العابدین عاملی که آنرا مانند رجال شیخ بر طبق طبقات اصحاب معصومین منظم نموده است. این ترتیب در
سال ۹۸۱ هجری به اتمام رسیده است.
۲-
شیخ داود بن حسن بن یوسف نیز کتاب را بر اساس حروف الفباء در نام راوی و نام پدر و... تنظیم کرده است.
۳-
مولی عنایة الله قهپایی در سال ۱۰۱۱ هجری کتاب را بر اساس اولین حرف نام افراد منظم کرده اما در متن کتاب هیچ کم و زیادی به چشم نمی‌خورد.
۴- قهپایی در سال ۱۰۱۶ هجری نیز این کتاب را با رجال شیخ و فهرست شیخ و
فهرست نجاشی و ضعفاء
غضائری پس از مرتب نمودن مطالب، با نام «مجمع الرجال» در یک مجلد بزرگ منتشر نموده است.
کتاب حاضر دارای ۶ جزء است که در ابتدای جزء اول آن ۷ روایت در شرایط راوی و کسیکه
علم دین را از او باید آموخت آمده است.
گرچه کتاب دارای ۶ جزء است اما هیچ ترتیبی از حیث طبقه و تاریخ و اسماء روات در آن دیده نمی‌شود و چنین به نظر می‌رسد که این ۶ جزء در حقیقت مراحلی است که کتاب توسط شیخ طوسی یا دیگری املاء می‌شده یا کاتبی آن را استنساخ می‌کرده است.
بنا بر آنچه نقل شده کتاب معرفة الناقلین بسیار غلط داشته که یا از جانب املاء کننده بوده یا ناسخ کتاب و یا به احتمال ضعیف از اصل کتاب غلطها در آن بوده‌اند؛ لذا
شیخ طوسی تصمیم به تهذیب آن گرفت و با نام «اختیار الرجال» آن را باز نویسی کرد. در این ویرایش که در سال ۴۵۶ هجری- چهار
سال قبل از وفات شیخ- بوده چند احتمال هست:
۱- بعضی احتمال داده‌اند اصل کتاب شامل روات
شیعه و
سنی بوده که شیخ روات سنی را از آن حذف کرده است.
۲- روایاتی که مشکل سندی یا متنی داشته‌اند را حذف کرده که در نتیجه تراجم بعضی افراد از کتاب حذف شده و حجم کتاب کمتر شده است.
۳- اشکالات و اغلاط کتاب را در نسبت افراد و طبقه آنها و غلطهای متن کتاب را اصلاح نموده (این غلطها یا از ناسخ بوده یا در اصل کتاب موجود بوده است.) و...
چنان که ذکر شد از کتاب معرفة الناقلین هیچ نسخه‌ای به دست ما نرسیده و حتی در اسناد و نقل‌های مربوط به قرنهای ششم و هفتم هم هیچ اثری از آن یافت نمی‌شود. بنا بر این نسخه‌های کتاب منحصر در نسخه‌های «اختیار الرجال» شیخ طوسی است که مهمترین آنها عبارتند از:
۱- نسخه‌ای مربوط به
سال ۵۷۷ هجری که شامل حدیث ۳ تا ۸۵۷ است و به خط
منصور بن علی بن منصور خازن می‌باشد. در چند جای این نسخه علامت مقابله در حاشیه کتاب به چشم می‌خورد.
۲- نسخه‌ای در کتابخانه دانشگاه تهران، شامل ابتدای جزء چهارم تا پایان کتاب که در سال ۶۰۲ هجری نوشته شده و به خط
ابو احمد بن ابی المعالی است و با نسخه‌ای به خط
شیخ طوسی مقابله شده است.
۳- نسخه‌ای در کتابخانه آیت‌الله
مرعشی نجفی قم که با کتاب معالم العلماء در یک مجلد است.
نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
