احمد بن ابی‌سعید جیون
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جیوَن، احمد بن ابی‌سعید،
فقیه حنفی و
مفسر و
صوفی هندی در قرن یازدهم و دوازدهم است
او را به آن سبب که گفته می‌شود از اعقاب
صالح نبی و از نسل
خلیفه
ابوبکر بوده است، صالحی و صدّیقی نیز خوانده‌اند
اما وی در منابع بیشتر به ملاّ جیون مشهور است. جیون واژه‌ای هندی به معنای
حیات است.
جیون در
شعبان ۱۰۴۷ در اَمَیتهی، قصبه‌ای نزدیک
لکهنو، به دنیا آمد. در هفت سالگی حافظ
قرآن شد و علوم دینی رایج را نزد عالمان مشهور فراگرفت. وی دروس ابتدایی را از
شیخ محمدصادق سِتَرکِهی آموخت و در شانزده سالگی نزد استادش،
لطف‌اللّه کورا جهان‌آبادی، از تحصیل علوم عقلی و نقلی دینی فراغت یافت. از بیست ودو سالگی تدریس را در زادگاهش آغاز کرد. در چهل سالگی ابتدا به اجمیر و سپس به
دهلی رفت و در اقامت چندین ساله‌اش در آنجا، شاگردان بسیاری تربیت کرد.
در ۱۱۰۲ برای نخستین‌بار از
هند خارج شد و به
مکه و
مدینه رفت و پنج سال بعد به هند بازگشت و به خدمت اورنگ‌زیب در آمد.
در ۱۱۱۲ برای دومین‌بار به حجاز سفر کرد و علاوه بر انجام
مناسک حج، در مدینه به تدریس کتبی چون صحیحین و منارالانوارِ
ابوالبرکات عبداللّه بن احمد نسفی پرداخت.
در ۱۱۱۶، به امیتهی برگشت و به
تصوف گرایید. دو سال بعد، با گروهی از شاگردان و مریدانش به دهلی رفت و مدتی در آنجا ماند و سپس به همراه
بهادرشاه اول، فرزند اورنگ‌زیب، به
لاهور رفت. با مرگ بهادرشاه به دهلی بازگشت و تا پایان
عمر در آنجا ماند و بار دیگر خود را وقف تدریس کرد.
او در ۱۱۳۰ درگذشت و پیکرش را در مسجدجامع دهلی
دفن کردند و سپس به زادگاهش انتقال دادند.
در بیشتر منابع به اینکه جیون حافظه‌ای خارق‌العاده داشته اشاره شده و از جمله شواهد این امر حفظ قرآن در هفت سالگی و از بر کردن قصیده‌ای طولانی با یک بار شنیدن دانسته شده است.
جیون از صوفیان روزگار خود بود. طریقت چشتیه را از استادش، شیخ محمدصادق سترکهی، آموخت.
خرقه خلافت
قادریه از شیخ
یاسین بن عبدالرزاق قادری به او رسید و در طریقت قادریه اجازه ارشاد داشت
.جدّ وی، مخدوم خاصه خدا، از عارفان مشهور امیتهی بود
. جیون با پادشاهان هند، از جمله اورنگ‌زیب و فرزندش بهادرشاه اول، مناسبات خوبی داشت
. وی، با
وجود سن کم، از ابتدای به
حکومت رسیدن اورنگ زیب مورد احترام و
تکریم او بود و احتمالاً از همان زمان معلم پادشاه شد.
رابطه خوب جیون و اورنگ‌زیب تا
زمان
مرگ پادشاه ادامه داشت،
چنان که جیون در حدود شصت سالگی، شش سال در
دکن نزد وی اقامت کرد
در باره چگونگی مناسبات این دو، حکایاتی باقی‌مانده است.
جیون به فرخ‌سیر، یکی دیگر از پادشاهان هند، نیز تقرب جست.
موقعیت خاص و جایگاه علمی و اخلاقی جیون در دربار پادشاهان موجب شد که وی علاوه بر تعلیم و تدریس، از نظر اجتماعی نیز منشأ خدماتی، دست کم برای اهالی زادگاهش، باشد چنانکه توانست مدرسه‌ای در امیتهی بنا کند.
جیون آثاری در
فقه و
تفسیر و تصوف تألیف کرد. نخستین کتاب او التفسیرات الاحمدیه فی بیان الا´یات الشرعیه مع تعریفات المسائل الفقهیه است که آن را از ۱۰۶۴ تا ۱۰۶۹، در یک مجلد تألیف کرد و در ۱۰۷۵ آن را بازبینی و تصحیح نمود.
این کتاب تفسیری فقهی بر اساس
مذهب حنفی، به ترتیب سوره‌ها و آیات قرآن، است که مؤلف در آن فقط به تفسیر آیات احکام ــ که به نظر او حدود ۱۵۰ آیه است ــ پرداخته و در ذیل هر آیه اختلافات مذاهب فقهی، از جمله
شیعه و سنّی، را مطرح کرده است.
تفسیر جیون چندین‌بار منتشر شده است، از جمله در کلکته (۱۲۶۳)، هند (۱۳۰۰) و
بمبئی (۱۳۲۷، با حواشی و تعلیقات مولوی رحیم‌بخش).
دومین اثر جیون، نورالانوار فی شرح‌المنار نام دارد که شرحی است بر کتاب منارالانوار نسفی، مفسر و اصولی و فقیه حنفی قرن هفتم و هشتم، در موضوع
اصول فقه. وی این کتاب را در ۱۱۰۵ در مدینه، به درخواست شاگردانش، طی دو ماه نوشت.
گفته شده او در تألیف این کتاب، که شرحی مزجی است، از هیچ منبعی استفاده نکرده است
. شرح جیون بر منارالانوار، در میان شروح متعددِ آن، مورد قبول و تحسین علما بوده
، اگر چه از آن انتقاد هم شده است.
محمد عبدالحلیم لکهنوی و محمد بن‌مبارکشاه بخاری دو حاشیه، به ترتیب به نامهای قمرالاقمار و دائرالوصول، بر نورالانوار نوشته‌اند
.
وحید الدین بن مسیح‌الزمان (یا مولوی وحیدالزمان) احادیث آن را استخراج و کتابی به نام اشراق‌الابصار فی تخریج احادیث نورالانوار (
بمبئی ۱۲۸۸) نوشته است
نورالانوار به صورتهای گوناگون همراه با منارالانوار و قمرالاقمار و شروح دیگر المنار، از جمله کشف الاسرار (شرح خودِ نسفی)، چندین‌بار از ۱۸۱۸ (کلکته) تا ۱۹۸۶ (بیروت) به چاپ رسیده است.
آثار دیگر جیون عبارت‌اند از:
۱) الشمس‌البازغه، در شرح الحکمه البالغه نوشته
ملامحمود بن محمد جونپوری (متوفی ۱۰۶۲) در طبیعیات و عقلیات. این کتاب دوبار در لکهنو (۱۲۸۰، ۱۳۰۸) با حواشی مختلف چاپ شده است.
۲) السوانح، به سبک لوائح جامی، که در ۱۱۱۲ آن را نوشت.
۳) مناقب‌الاولیاء، به فارسی، در شرح‌حال اولیا و مشایخ تصوف. پسرش، عبدالقادر، بعدها تتمه‌ای بر آن نوشت.
۴) آداب احمدی، در تصوف و
سیر و سلوک عرفانی.
۵) السؤالات الاحمدیه فی ردالملاحده، خطبات جمعه و عیدین، و رساله در علم تجوید نیز به وی منسوب است.
جیون، به گفته خودش، اشعاری به استقبال از
مثنوی معنوی شامل ۰۰۰، ۲۵ بیت، دیوانی به استقبال از
دیوان حافظ در ۰۰۰، ۲۵ بیت و نیز قصایدی به زبان عربی سروده است.
(۱) میرغلامعلی بن نوح آزادبلگرامی، سبحه المرجان فی آثار هندوستان،
بمبئی ۱۳۰۳/ ۱۸۸۶.
(۲) سفیر اخترراهی، تذکره مصنفین درس نظامی، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
(۳) محمدعلی‌ایازی، المفسرون: حیاتهم و منهج ه م، تهران ۱۴۱۴.
(۴) اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، ج ۵.
(۵) احمد بن ابی‌سعید جیون، شرح نورالانوار علی المنار، در عبداللّه‌بن احمد نسفی، کشف الاسرار شرح المصنف علی‌المنار، ج ۲، بولاق ۱۳۱۶.
(۶) عبدالحی حسنی، نزهه الخواطر و بهجه المسامع و النواظر، ج ۶، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
(۷) رحمان علی، تذکره علمای هند، لکهنو ۱۹۱۴.
(۸) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیه و المعرّبه، قاهره ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
(۹) صدیق حسن‌خان، ابجدالعلوم، ج ۳، بیروت: دارالکتب العلمیه، (بی‌تا).
(۱۰) صمصام‌الدوله شاهنوازخان، مآثرالامرا، کلکته ۱۸۸۸ـ۱۸۹۱.
(۱۱) Zubaid Ahmad, The contribution of Indo-Pakistan to Arabic literature: from ancient times to ۱۸۵۷ , Lahore ۱۹۶۸;.
(۱۲) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹, Supplementband , ۱۹۳۷- ۱۹۴۲;.
(۱۳) EI ۱, sv "Djiwan" (by M Hidayet Hosain) ;.
(۱۴) EI ۲ , s v "Djiwan" (by A S Bazmee Ansari) ;.
(۱۵) TDVIA , sv "Civen" (by Orhan Ceker).
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «احمد بن ابی‌سعید جیون»، شماره۵۳۲۹.
