اثر (علوم حدیث)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اثر، کلام منقول از
پیامبر،
صحابه و تابعین (دیدگاه
اهل سنت)
و یا کلام منقول از پیامبر
و معصومین (دیدگاه
شیعه) است. که گویی مترادف با
خبر و حدیث است.
در چگونگی این واژه نیز چونان «
خبر» سخن بسیار است،
و عالمان
و محدثان در تعریف آن هم‌داستان نیستند. به لحاظ لغت، برجای‌مانده هر چیزی را «
اثر» گویند. وقتی تازیان می‌گفتند: ذهبتُ فی
اثرِ فلانٍ، یعنی او را پیروی کردم، پای برجای پای او نهادم
و رفتم.
اثر الحدیث، یعنی اینکه کسی از کسانی گزارش کند
و آثارشان را بازگوید.
الماثره، مکرمت
و بزرگی‌ها را گویند، چون نسل در نسل
و عصرها
و عصرها گزارش می‌شود
و...
بدین‌سان تعریف عالمان
و محدثان از «
اثر» نیز به‌دوراز معنای لغوی آن نیست. اکنون تعریف‌ها را بنگریم
و سپس چگونگی آنها را: شایع‌ترین تعریف از «
اثر» در میان محدثان این است که «
اثر»، آن چیزی است که از
صحابه رسیده باشد.
تهانوی نوشته است: یطلق... الآثار علی افعال الصحابة.
و جمال‌الدین قاسمی در تعریف آن نگاشته است:
اثر، منقول از
صحابه را گویند؛ که اطلاق آن بر کلام
رسول
الله (صلی
اللهعلیهوآله) نیز صحیح است.
این تعریف، گو اینکه شایع‌ترین تعریف از «
اثر» است ـ چنانکه گفتیم ـ
و پیشینه‌ای بس کهن دارد امّا از دقت
و استواری لازم برخوردار نیست.
زبیدی نوشته است: بازمانده هر چیزی را «
اثر» گویند
و نیز
خبر را که به «آثار» جمع بسته می‌شود. این است که گفته می‌شود «فلان
من حملة الآثار»
و مراد آن است که آن‌کس، از محدثان است. پیشوایان حدیث بین
خبر و اثر فرق نهاده‌اند، بدین‌سان که گفته‌اند
خبر آن است که از
رسول
الله (صلی
اللهعلیهوآله) نقل شود
و اثر آن است که از
صحابه گزارش شود
و از کسانی که بدین عنوان شهره شده‌اند، ابوبکر
سعید بن
عبدالله بن علیّ طوسی نیشابوری (متولد ۴۱۳)
و محمد بن
هیاج بن مبادر آثاری انصاری هستند.
از تتبع در آثار عالمان عامه برمی‌آید ـ چنانچه گفتیم ـ که این تعریف از
اثر، کهن است؛ امّا عالمان درباره آن متّفق القول نیستند. دکتر «
نورالدین عتر» از حدیث پژوهان معاصر عرب نوشته است:
فقیهان خراسان «
اثر» را ویژه «موقوف» اصطلاحی (منقول از صحابه) می‌دانستند
و گروهی
خبر را ویژه منقول از پیامبر (صلی
اللهعلیهوآله) دانستند، امّا سخن مُعْتَمَدی که محدثان بر آنند این است که، همه آنچه یاد شد را
اثر توان گفت، چون از «
اثرت الحدیث» گرفته‌شده است، یعنی آن را روایت کردم.
بر این اساس است که
ابن حجر، نام کتابش در مصطلح الحدیث را «
نخبة الفکَر فی مصطلح اهل الاثر» نامیده است،
و حافظ عراقی خود را در منظومه بلندش «الفیه»، «
اثری» یعنی محدث خوانده
و گفته است: یقول راجی ربِّه المقتدر عبدالرحیم بن الحسین الاثری
و طبری، محدث
و مفسّر بزرگ قرن چهارم، کتاب عظیمش در
حدیث را «
تهذیب الاثار و تفصیل معانی الثابت عن رسول‌الله من الاخبار» نامید. آثار متقدمان بسیار است
و نیازی به گزارش دیگر آثار نیست.
و سرانجام باید از نویسنده نکته‌بین
صبحی صالح یاد کنیم که نوشت:
هیچ دلیل توجیه‌کننده‌ای نداریم که «
اثر» را ویژه منقول از سلفِ از صحابه
و تابعین بدانیم.
(امّا باید یاد کنیم که فهرست نگاران امروزی
اهل سنت، غالباً ذیل عنوان «الاحادیث»، منقول از
رسول
الله (صلی
اللهعلیهوآله)
و ذیل «عنوان الآثار»، منقول از صحابه را می‌آورند)
آنچه تا بدین جا آوردیم، تعریف عالمان عامه بود از «
اثر»؛ امّا برخی از عالمان
و محدثان شیعه بر این باورند که این دو همگون هستند؛ مانند
شیخ بهایی (رحمةاللهعلیه)
و شهید ثانی (رضوان
اللهعلیه) که آورده است:
اثر، اعم از حدیث
و خبر است
و به هر دوِ آنها
اثر گفته می‌شود امّا به‌عکس نه.
فیلسوف و محدث جلیل
میرداماد می‌نویسد: در میان عالمان ما (رضوان
اللهعلیهم) کسانی هستند که از این عنوان تنها منقول از
امامان (علیه‌السلام) را مراد می‌کردند؛
فقیه محقق، نجم الدین (رحمة
اللهعلیه) در نگاشته‌های خود غالباً چنین کرده است. امّا رئیس محدثان شیعه (رضی
اللهعنه) از عنوان «آثار صحیح» احادیث
رسول
الله (صلی
اللهعلیهوآله)
و اوصیای صادق آن بزرگوار را مراد کرده است.
آنچه از تتبع در نگاشته‌های عالمان بر می‌آید
و عناوین کتاب‌ها در سده‌های آغازین تاریخ اسلام گواهی می‌دهد، این است که
اثر با حدیث مترادف است.
و عالمان هماره از «آثار» همان احادیث منقول از معصوم (علیه‌السلام) را مراد می‌کرده‌اند. این اصطلاح‌ها اگر هم در میان آثار شیعی یافت شود نوظهور است. در روایات
و در لسان ائمه (علیه‌السلام) گاهی از احادیث
رسول
الله (صلی
اللهعلیهوآله) با عنوان «
اثر» یادشده است.
شیخ مفید (رحمة
اللهعلیه) غالباً «
اثر»
و «آثار» را به «حدیث»
و «احادیث» اطلاق می‌کند.
قاضی ابوحنیفه
نعمان بن محمد (م ۳۶۷) یکی از آثارش را «
الاقتصار به صحیح الاثار عن الائمة الاطهار» نامیده است.
و ابوالقاسم
علی بن
محمد بن علی خزاز رازی، نیز کتابش را درباره روایات امامت امامان (علیه‌السلام) «
کفایة الاثر فی النّص علی الائمة الاثنی عشر» نامیده است
و ابوعبدالله
احمد بن
محمد بن عیّاش جوهری «
مقتضب الاثر فی النص علی عدد الائمة الاثنی عشر»
و...
اینها همه بر استواری سخن دکتر «نورالدین عتر» گواهی می‌دهد که نوشته است: این سه عنوان، حدیث،
خبر و اثر در نزد محدثان به یک معناست.
بر اساس آنچه تا بدین جا آوردیم، اکنون می‌توان گفت که گمانه‌های گونه‌گون در نگاشته‌های «
مصطلح الحدیث» در تفاوت میان عناوین یادشده، در سده‌های واپسین چهره بسته است
و در میان کتاب‌های پیشینیان از آنها سخنی نیست.
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «تدوین حدیث (قسمت اول)»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۲/۱۶.
