ابوحنیفه دینوری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابوحنیفه احمد بن داود بن ونند (وتند) دینوری (م ۲۸۲ هـ)، از قدمای فلاسفه و حکما و ریاضیین اسلامی بوده؛ وی راوی ثقه، گیاه‌شناس،
مورخ، جغرافی‌دان، منجم و ریاضی‌دان، نحوی و لغت‌شناس و جامع بیان آداب عرب و حکم فلاسفه بوده و به علوم هند آشنائی داشته است. دینوری صاحب آثاری بسیاری است که از مهم‌ترین آنها
اخبار الطوال است.
نسب و نام ابوحنیفه بدین‌گونه ضبط شده است: ابوعبدالله بن علی العشاب، و می‌نویسد در صف اول گیاه‌شناسان و علمای خواص ادویه است و سفرهای بسیار برای شناختن منابت نبات و اسامی آن کرده است انتهی. لکن بنظر می‌آید که ابوعبدالله بن علی العشاب عالم حشایشی دیگری است چه نه نام و نه کنیت خود و پدر او با ابوحنیفه احمد بن داود موافقت ندارد.
حمدالله مستوفی در
تاریخ گزیده گوید ابوحنیفه بامر رکن‌الدوله به سال ۳۳۵ در
اصفهان زیجی کرد و لکن این سهوی است، چه طلوع دولت
آل‌بویه پس از وفات ابوحنیفه است.
ابوحنیفه احمد بن داود بن وَنَنْد (وتند) دینوری، در شهر دینور، از توابع
کرمانشاه به دنیا آمد.
از مردم دینور، ادب از بصریین و کوفیین فراگرفت و از سکیت و
ابن السکیت کسب فوائد کرد
و در بسیاری از علوم چون
نحو و
لغت و
هندسه و علوم هند بارع بود و در روایت صادق و
ثقه است.
ابوحنیفه دینوری در سال ۲۳۵ به اصفهان رفت و در آنجا به کار ستاره‌شناسی و هیئت و ثبت نتایج محاسبات نجومی رصدخانه خود مشغول شده.
درباره مقام ادبی وی تا آنجا رفته‌اند که وی را با
جاحظ مقایسه کرده و
ابوسعید سیرافی گفته است که بیان ابوحنیفه خوش‌تر و گفتار ابوعثمان یعنی جاحظ شیرین‌تر است.
برای دینوری بیست و یک اثر در زمینه‌های مختلف یاد شده است.
ابن‌ندیم آثار دینوری را برشمرده و دانش او را برگرفته از بصری‌ها و کوفی‌ها دانسته است. او دینوری را متجرد در لغت و هندسه و حساب و هیئت معرفی کرده و وی را موثق شمرده است.
دینوری دارای آثار بسیاری است:
۱. کتاب تفسیر القرآن.
۲. کتاب
الانواء.
۳. کتاب اصلاح المنطق.
۴. کتاب لحن العامه.
۵. کتاب حساب الدور و الوصایا.
۶. کتاب الوصایا.
۷. کتاب الزیج
و
حاجی خلیفه گوید آنرا
رکن‌الدوله دیلمی کرده است در ۲۳۵ و ظاهراً این غلط است چه رکن‌الدوله از ۳۲۰ تا ۳۶۶ فرمانروائی داشت.
۸. کتاب
النبات و کتابی دیگر هم در آن باب. (قسمتی از این کتاب تحت عنوان «قطعة من الجزء الثامن من کتاب النبات» به اهتمام برنارد لویس در سال ۱۹۵۳م به چاپ رسیده است. این جزء، محتوی اسمای نباتات برحسب حروف الفبا از الف تا زاء است فرهنگ فارسی معین واژه نبات.)
۹. کتاب الجبر و المقابله.
۱۰. کتاب جواهر العلم.
۱۱. کتاب الرد علی رصد الاصبهانی.
۱۲. کتاب الشعر و الشعراء.
۱۳. کتاب التاریخ.
۱۴. کتاب
الاخبار الطوال و شاید این دو کتاب یکی است.
۱۵. کتاب فی حساب الخطائین.
۱۶. کتاب القبله و الزوال.
۱۷. کتاب البحث فی حساب الهند.
۱۸. کتاب الجمع و التفریق.
۱۹. کتاب نوادر الجبر.
۲۰. الکسوف.
۲۱. اخبار
العرجی.
۲۲. الفصاحه.
۲۳. البلدان (کتاب بزرگی بوده).
۲۴. ما یلحن فیه العامه.
۲۵. ضمائر القرآن.
۲۶. و صاحب روضات بنقل از بغیه، کتاب الباه را بر آن افزوده است.
حاجی خلیفه دو کتاب دیگر تاریخ ابی‌حنیفه و رصد ابی‌حنیفه را برای دینوری ذکر کرده
که به احتمال زیاد نام دیگری برای کتاب‌های اخبار الطوال و الرد علی رصد اصفهانی باشد، چنان که خود در مورد کتاب دوم این احتمال را داده است.
و در باب کتاب النبات او گوید: لم یولخًف مثله فی معناه و باز کتاب الرخد علی بن اللره را اضافه دارد و صاحب بغیه گوید او از نوادر رجالی است که بین بیان عرب و حکم فلاسفه جمع کرده است. و لکلرک گوید ابوحنیفه بزرگ‌ترین گیاه‌شناس مشرق است و از اینکه
ابن‌ابی‌اصیبعه از ترجمه حال او غفلت کرده تعجب می‌کند و می‌گوید
ابن‌بیطار نزدیک پنجاه نبات را که قدما بر آن اطلاع نداشتند از ابوحنیفه نقل می‌کند و در همه‌جا مشهود و هویداست که دینوری بنقل اکتفا نکرده و خود بنفسه انواع گیاهان مشروحه کتاب خود را دیده و فحص و تتبع کرده است و اضافه می‌کند که: در ضمیمه نسخه‌ای از شرح ارجوزه طب
ابن سینا که در کتابخانه
پاریس موجود است.
اثر مهم دینوری با نام اخبار الطوال بسیار با ارزش و حاوی اخباری بدیع و دست اول است. وی ایرانی بوده و با آن‌که گرایش
شعوبی ندارد، توجهش به
ایران سبب شده است تا کتابش ماخذ مهمی برای تاریخ ایران درآید.
کتاب او شامل سه قسمت است: بخش نخست اخبار انبیا و ملوک گذشته، بخش دوم اخبار ایران، بخش سوم اخبار دوران اسلامی تا سال ۲۲۷٫ اخبار الطوال را باید از جمله تواریخ عمومی دانست که در دوران رشد و بالندگی تاریخ‌نگاری اسلامی، در کنار
تاریخ یعقوبی و
تاریخ خلیفه بن خیاط و آثار مفقود دیگر پدید آمده است.
بخش عمده اخبار وی، درباره
عراق و تحولات
کوفه است. از این جهت حوزه مورد توجه او با نوشته‌های
ابومخنف نزدیک است. گرچه وی در دوره پس از
امویان نیز مطالب قابل توجهی دارد.
دینوری در این کتاب به سیره نبوی نپرداخته و از دوران خلفای نخست، تنها از فتوحات سخن گفته است. بحث از
عثمان و مسائل دوران وی و شرح زندگی سیاسی جامعه اسلامی دوران
امام علی (علیه‌السّلام) در ادامه آمده است، پس از آن از امویان و
عباسیان سخن گفته و از حوزه حوادث عراق خارج نشده است. بحث از تاسیس
بغداد، کشته‌شدن
ابومسلم،
قیام نفس زکیه و سرگذشت
امین و
مامون و نیز شورش بابک از بحث‌های اصلی اخبار الطوال است.
این سیر، نشانگر آن است که وی صرفا قصد ارائه اخبار مربوط به ایران را داشته است، بخشی از نقل‌های وی از حوادث عراق بسیار با ارزش است، از آن جمله بخش مروبط به
کربلا که صفحات زیادی را به خود اختصاص داده است، این حجم در قیاس با سایر موارد، حجم زیادی است، در عین‌حال، هیچ اشاره‌ای به
تشیّع وی نمی‌توان کرد.
خبری از وی که آورده است
موسی بن جعفر (علیه‌السّلام) در حضور
هارون اختلافات آتی امین و مامون را یادآور شده شگفت می‌نماید.
در اخبار الطوال از چند کتاب از جمله کتاب الملوک و اخبار الماضی از
عبید بن شریّه جرهمی که برای
معاویه تاریخ نقل می‌کرده یاد شده است، در کنار آن، تعبیرهایی از قبیل قال الهیثم (بن عدی) قال الکلبی، قال الاصمعی و… دیده می‌شود که نشانگر برخی از مآخذ کتاب است.
برخی به دلیل آن که کتاب او اخبار الطوال با حجم یک جلدی موجود سازگار نیست، احتمال آن را داده‌اند که کتاب موجود، اثر مؤلف دیگری باشد، اما این نمی‌تواند دلیل درستی بر نفی نسبت شناخته شده کتاب مذکور باشد.
کتاب اخبار الطوال دو بار به فارسی درآمده است، نخست توسط صادق نشات که ترجمه‌اش در سال ۱۳۴۶ خورشیدی توسط بنیاد فرهنگ ایران چاپ شده است. بار دیگر توسط
محمود مهدوی داغانی که ترجمه‌های درسال ۱۳۷۱ توسط نشر نی چاپ شده است. اخیرا متن عربی و ترجمه فارسی آن در cd نور السیره توسط مرکز کامپیوتر علوم اسلامی در
قم عرضه شده است.
ابن‌ندیم صاحب
الفهرست (ابن‌ندیم) سال وفات او را ذکر نکرده لیکن روضات بنقل از بغیه گوید وفات او به سال ۲۸۲
یا ۲۹۰ ه ق. است و حاجی خلیفه ۲۸۱ را نیز بر این اختلاف افزوده است.
برای مطالعه بیشتر به منابع زیر مراجعه شود.
الاخبار الطوال (کتاب)؛
الأنواء فی مواسم العرب (کتاب)؛
کتاب النبات دینوری (کتاب).
رسول جعفریان، منابع تاریخ اسلام.
سایت علما و عرفا، برگرفته از مقاله «ابوحنیفه دینوری»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۰۱/۲۸. پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۱۳۴، برگرفته از مقاله «ابوحنیفه احمد بن داود دینوری».
