• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابوبکر بن عیاش حناط کوفی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


اَبوبَکْرِ بْنِ عَیّاش ازدی حنّاط کوفی (۹۶ - د ۱۹۳ق/۸۰۹م)، فردی خیّر، فاضل، عابد، قاری و فقیه و از محدثان اهل‌سنت در قرن دوم هجری قمری بود. او یکی از دو راوی قرائت کوفی از عاصم بن بهدله است.


ابوبکر بن عیّاش بن سالم اسدی ازدی حنّاط کوفی، در منابع حدود ۱۴ نام برای او ذکر کرده‌اند. ولی بیش‌تر ابوبکر و گاه شعبه به عنوان نام او شناخته شده است.
[۱] احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۷۲-۳۷۵، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۲] یاقوت، ادبا، ج۷، ص۹۰-۹۱.
او از بردگان واصل بن حیان احدب
[۳] ابن‌سعد بغدادی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۶، ص۳۸۶.    
[۴] ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۱۹۴.    
یا مولای بنی کاهل از قبیله بنی اسد دانسته‌اند.
[۵] محمدبن اسماعیل بخاری، التاریخ الصغیر، ج۲، ص۲۴۹، به کوشش محمد ابراهیم زاید، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
[۶] ابن‌حبان، محمد بن حبان، الثقات، ج۷، ص۶۷۰.    

ابوبکر بین سال‌های ۹۴-۹۷ق در کوفه زاده شد و در همان‌جا پرورش یافت.
[۷] یعقوب ابن سفیان بسوی، المعرفه و التاریخ، ج۱، ص۱۵۰، به کوشش اکرم ضیاء عمری، بغداد، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
[۸] یعقوب ابن سفیان بسوی، المعرفه و التاریخ، ج۱، ص۱۸۲، به کوشش اکرم ضیاء عمری، بغداد، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
[۹] ابن‌حبان، محمد بن حبان، الثقات، ج۷، ص۶۶۸.    
[۱۰] عبداللـه ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۴، ص۱۳۴۳، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
وی را از آن جهت که در کوفه با فروش گندم روزگار می‌گذراند، حنّاط خوانده‌اند.
[۱۱] عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۴، ص۲۷۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
[۱۲] احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۷۱، قاهره، ۱۳۴۹ق.


ابوبکر به گفته خود تا ۱۶ سالگی تلاش چندانی برای کسب دانش نداشته است،
[۱۳] یاقوت، ادبا، ج۷، ص۹۶-۹۷.
آنگاه ۳ سال نزد عاصم قرائت را فرا گرفت عاصم نیز از امام علی (علیه‌السّلام) آموخت.
[۱۴] حسن انوشه و دیگران، فرهنگ زندگی نامه‌ها، ج۱، ص۶۱۴.
و همزمان با آن تفسیر را از کلبی و فقه را از مغیره آموخت.
[۱۵] یاقوت، ادبا، ج۷، ص۹۷.
[۱۶] محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۸، ص۵۰۲-۵۰۳، به کوشش شعیب ارنؤوط و نذیر حمدان، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.

او همچنین از بسیاری مشایخ کوفه روایت حدیث کرده که از آن جمله می‌توان به اسماعیل سدّی، ابواسحاق سبیعی و عبدالملک بن عمیر، اعمش و استاد قرائتش عاصم اشاره کرد.
[۱۷] احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۷۱-۳۷۲، قاهره، ۱۳۴۹ق.

کسائی، یحیی علیمی و یعقوب اعشی از جمله شاگردان وی هستند و بسیاری از محدثان عراق همچون عبدالله بن مبارک، یحیی بن آدم، ابوداوود طیالسی، ابوبکر و عثمان پسران ابی‌شیبه، احمد بن حنبل، وکیع بن جرّاح و اسحاق بن راهویه از وی روایت کرده‌اند.
[۱۸] احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۷۱-۳۷۲، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۱۹] یوسف بن عبدالحمن مزی، تهذیب الکمال، ج۲۱، ص۱۳۲-۱۳۴، نسخۀ خطی کتابخانۀ احمد ثالث استانبول، شم‌ ۲۸۴۸.
[۲۰] محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۸، ص۴۹۶، به کوشش شعیب ارنؤوط و نذیر حمدان، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.

ابوبکر همچنین مدتی در بغداد به نقل حدیث پرداخت و از جمله کسانی که در آن‌جا از وی استفاده برده‌اند، بشر حافی را می‌توان نام برد.
[۲۱] احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۷۱-۳۷۲، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۲۲] ابن کثیر، البدایه، ج۱۰، ص۲۹۷.


ابوبکر در شعر و ادب نیز دستی داشته است، چنانکه در منابع ابیاتی به او نسبت داده‌اند.
[۲۳] احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۸۱-۳۸۲، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۲۴] یاقوت، ادبا، ج۷، ص۱۰۶.
وی با فرزدق و ذوالرمه دیداری داشته و ابیاتی از آن دو روایت کرده است.
[۲۵] محمدبن یزید مبرد، الکامل، ج۱، ص۱۱۸، به کوشش محمد احمد دالی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
[۲۶] یاقوت، ادبا، ج۷، ص۹۳-۹۹-۱۰۰.


ابوبکر در روایت حکایات و اخبار تاریخی سهم بسزایی دارد، چنانکه روایات متعددی از وی در کتاب‌های تاریخی
[۲۷] عبدالرحمن بن عمرو ابوزرعه، تاریخ، ج۱، ص۲۹۵، به کوشش شکراللـه قوجانی، دمشق، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
[۲۸] عبدالرحمن بن عمرو ابوزرعه، تاریخ، ج۱، ص۴۷۹، به کوشش شکراللـه قوجانی، دمشق، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
[۲۹] محمدبن خلف وکیع، اخبار القضاه، ج۱، ص۹۳، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.
[۳۰] محمدبن خلف وکیع، اخبار القضاه، ج۲، ص۳، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.
[۳۱] طبری، تاریخ، ج۳، ص۴۳۳.
[۳۲] طبری، تاریخ، ج۴، ص۲۰۴.
و کتب «طبقات الاولیاء»
[۳۳] احمدبن عبداللـه ابونعیم اصفهانی، ج۴، ص۵۰، حلیه الاولیاء، بیروت، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
[۳۴] احمدبن عبداللـه ابونعیم اصفهانی، ج۴، ص۱۸۳، حلیه الاولیاء، بیروت، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
[۳۵] فریدالدین عطار، تذکره الاولیاء، ج۱، ص۲۶۴-۲۶۵، به کوشش محمد استعلامی، تهران، ۱۳۴۶ش.
ضبط شده است.

رجال‌شناسان سنی وی را فردی خیّر، فاضل، عابد، قاری و فقیه،
[۳۶] ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۱۳، ص۴۹۴ - ۴۹۶.    
حافظ و محدثی ثقه،
[۳۷] ابن‌حبان، محمد بن حبان، الثقات، ج۷، ص۶۶۸.    
و برخی نیز ضعیف
[۳۸] ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۸، ص۴۹۷.    
وصف کرده‌اند.
از نظر رجالی، عقیلی
[۳۹] محمد بن عمرو عقیلی، کتاب الضعفاء الکبیر، ج۲، ص۱۸۸-۱۹۰، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، ۱۳۶۱ش.
و ابن‌عدی،
[۴۰] عبدالله ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۴، ص۱۳۴۲-۱۳۴۵، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
ابوبکر را در جمله ضعفا آورده‌اند، در حالی که ابن‌حبان
[۴۱] محمد ابن حبان، الثقات، ج۷، ص۶۶۸-۶۷۰، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
و عجلی
[۴۲] احمد بن عبدالله عجلی، تاریخ الثقات، ج۱، ص۴۹۲، به کوشش عبدالمعطی قلعجی، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
او را در شمار ثقات نام برده‌اند و یحیی بن معین
[۴۳] یحیی بن معین، معرفه الرجال، ج۱، ص۶۹، به کوشش محمد کامل قصار و محمد مطیع حافظ، دمشق، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۴۴] یحیی بن معین، معرفه الرجال، ج۱، ص۸۲، به کوشش محمد کامل قصار و محمد مطیع حافظ، دمشق، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
او را صدوق خوانده است.
احمد بن حنبل و فضل بن دکین که از شاگردان وی بوده‌اند و نیز ابن‌سعد او را کثیر الغلط خوانده‌اند.
[۴۵] احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۷۸، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۴۶] احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۷۹، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۴۷] محمد ابن سعد، کتاب الطبقات الکبیر، ج۶، ص۳۶۹، به کوشش سترستن، لیدن، ۱۳۲۵ق.


شهرت اصلی ابوبکر در روایت قرائت عاصم است. به تصریح خود وی، از آن‌جا که کسی را در اقراء همپایه عاصم ندیده بوده، به ملازمت وی درآمده و مدت ۳ سال به فراگیری قرائت از او پرداخته و تنها زمانی از وی جدا شده که حتی حرفی را وا نگذارده بوده است. ابوبکر در این مدت سه بار قرآن را بر عاصم عرضه کرد.
اگرچه مطابق روایتی وی علاوه بر عاصم، قرآن را بر عطاء بن سائب و اسلم منقری نیز عرضه کرده است، اما ذهبی ضمن رد این اسناد به نقل از یحیی بن آدم از خود ابوبکر، گوید که وی جز عاصم از دیگری قرائت نیاموخته است.
[۴۸] محمدبن احمد ذهبی ، معرفه القراء الکبار ، ج۱، ص۱۱۴ ، به کوشش محمد سیدجادالحق، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م

بر پایه اسانید کتب قرائت، جمع کثیری از علما «حروف» قرائت عاصم را از وی روایت کرده‌اند که از آن جمله می‌توان به یحیی بن آدم، کسایی، احمد بن جبیر انطاکی، هارون بن حاتم و یحیی بن سلیمان جعفری اشاره کرد، اما برخی نیز همچون یحیی بن محمد علیمی، ابویوسف اعشی، عبدالرحمن بن ابی‌حماد، عروه بن محمد اسدی و سهل بن شعیب توانستند قرآن را بر وی عرضه دارند.
[۴۹] محمدبن محمد ابن جزری، غایه النهایه، ج۱، ص۳۲۶، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.


روایت ابوبکر از عاصم بیش‌تر از دو طریق یحیی بن آدم و یحیی بن محمد علیمی رواج یافت.
[۵۰] محمدبن محمد ابن جزری، النشر، ج۱، ص۱۴۶-۱۵۱، به کوشش علی محمد ضباع، قاهره، کتابخانۀ مصطفی محمد.

اگرچه در مقایسه بین روایت ابوبکر و حفص از عاصم، ابوبکر را در روایت ضابط‌تر دانسته‌اند، اما در عمل روایت حفص بود که بیش‌تر به ایندگان منتقل شد، چه، ابوبکر کمتر کسی را به شاگردی می‌پذیرفت.
[۵۱] احمدبن موسی ابن مجاهد، السبعه فی القراءات، ج۱، ص۷۱، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۹۷۲م.
[۵۲] یحیی بن معین، معرفه الرجال، ج۱، ص۱۱۳-۱۱۴، به کوشش محمد کامل قصار و محمد مطیع حافظ، دمشق، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۵۳] یحیی بن معین، معرفه الرجال، ج۲، ص۱۶۷، به کوشش محمد کامل قصار و محمد مطیع حافظ، دمشق، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.

به هر روی روایت ابوبکر در کتب مختلف قرائت ضبط شده و در موارد بسیاری با روایت حفص اختلاف دارد، تا آن‌جا که روایت ابوبکر و حفص از عاصم در حد دو قرائت مستقل، با یکدیگر اختلاف دارند.
در بین کتب مختلف روایاتی از ابوبکر در زمینه‌های مختلف علوم قرآنی چون کتابت وجوه مختلف قرائات و نیز اخباری در زندگی عاصم به جا مانده است.
[۵۴] محمدبن علی ابن شهر آشوب، مناقب، ج۲، ص۴۲، قم، چاپخانۀ علمیه.
[۵۵] عبداللـه ابن ابی داوود، المصاحف، ج۱، ص۱۵۱، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۵۶] علی بن حسن ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۸، ص۶۲۸-۶۳۷، عمّان، دارالبشیر.


ابوبکر را مردی عابد و ناسک که بر نماز و روزه و تلاوت قرآن مداومت داشت، وصف کرده‌اند،
[۵۷] محمد ابن سعد، کتاب الطبقات الکبیر، ج۶، ص۳۶۹، به کوشش سترستن، لیدن، ۱۳۲۵ق.
[۵۸] عبداللـه ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۴، ص۱۳۴۴، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
اما برخی از روایاتی که درباره وی نقل شده، رنگ اغراق به خود گرفته است
[۵۹] محمد ابن حبان، الثقات، ج۷، ص۶۶۹-۶۷۰، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
[۶۰] احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۸۲-۳۸۴، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۶۱] احمدبن عبداللـه ابونعیم اصفهانی، حلیه الاولیاء، ج۸، ص۳۰۳، بیروت، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
با اینهمه روایات بسیاری وجود دارد که بر زهد وی
[۶۲] عبدالرحمن بن علی ابن جوزی، صفه الصفوه، ج۳، ص۱۶۵-۱۶۶، به کوشش محمود فاخوری، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
[۶۳] احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۸۰-۳۸۱، قاهره، ۱۳۴۹ق.
دلالت می‌کند.
از این‌رو ابوبکر پیوسته مورد ستایش بزرگان و علما قرار می‌گرفت و در مجالس و محافل گوناگون شرکت می‌کرد، تا آن‌جا که بدون اجازه بر موسی بن عیسی والی کوفه وارد می‌شد
[۶۴] احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۷۵، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۶۵] احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۸۱، قاهره، ۱۳۴۹ق.
و حتی علمای دیگر را که برخی از آنان استاد وی بوده‌اند، مورد امر و نهی قرار می‌داد.
[۶۶] محمد ابن حبان، الثقات، ج۲، ص۶۶۹، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
[۶۷] محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء ، ج۸، ص۵۰۰ ، به کوشش شعیب ارنؤوط و نذیر حمدان، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م

ایشان از‌ هارون الرشید (خلافت ۱۷۰-۱۹۳ هـ) و وکیع جایزه‌هایی نیز گرفته است.
[۶۸] ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۱۳، ص۴۹۶.    


ابوبکر با هارون عباسی نیز مراوده داشته، بارها برای او احادیثی روایت کرده و مورد نقد او قرار گرفته است.
[۶۹] احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۷۵، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۷۰] عبداللـه ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۴، ص۱۳۴۲-۱۳۴۳، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۷۱] یاقوت، ادبا، ج۷، ص۱۰۱-۱۰۵.

در منابع گاه از گرایش وی به تشیع سخن رفته است، برقی
[۷۲] احمد بن محمد برقی، الرجال، ج۱، ص۴۳، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ق.
او را در شمار اصحاب امام جعفر صادق (علیه‌السلام) ذکر کرده و در روایات آمده است که وی با فقه اهل‌بیت (علیه‌السلام) آشنا بود.
[۷۳] محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۵، ص۱۷۳، به کوشش علی‌اکبر غفاری، بیروت، ۱۴۰۱ق.

همچنین به ارادت شدید او به حضرت علی (علیه‌السلام) اشاره شده است،
[۷۴] محمدبن علی ابن شهر آشوب، مناقب، ج۳، ص۱۳۸، قم، چاپخانۀ علمیه.    
[۷۵] عبدالحمید بن هبه‌الله ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۱۹، ص۶۱، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸ق/۱۹۵۹م.    
تا آن‌جا که نقل شده، آن حضرت را نسبت به شیخین
[۷۶] احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۷۶، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۷۷] یاقوت، ادبا، ج۷، ص۹۵.
و نیز عثمان
[۷۸] عبداللـه ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۴، ص۱۳۴۲، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۷۹] یاقوت، ادبا، ج۷، ص۹۵.
افضل می‌دانست.

ابوبکر در زمان ولایت موسی بن عیسی بر کوفه به ویران کردن مقبره امام حسین (علیه‌السلام) اعتراض نمود و در این راه مصائب فراوانی تحمل کرد.
[۸۰] محمدبن حسن طوسی، امالی، ج۱، ص۳۲۹-۳۳۳، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.

در مقابل، روایاتش در تفضیل ابوبکر و استدلال بر خلافت وی
[۸۱] عبداللـه ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۴، ص۱۳۴۲، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۸۲] احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۷۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۸۳] یاقوت، ادبا، ج۷، ص۹۴-۹۵.
[۸۴] عبدالحمید بن هبه‌الله ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۶، ص۳۹، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸ق/۱۹۵۹م.    
و نیز برخی برخوردهای شدید او نسبت به شیعیان
[۸۵] احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۷۶، قاهره، ۱۳۴۹ق.
را نیز نمی‌توان نادیده گرفت.
از دیگر عقاید منقول از وی این است که قائلان به خلق قرآن را کافر می‌دانست.
[۸۶] عبداللـه ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۴، ص۱۳۴۵، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۸۷] محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۸، ص۴۹۹، به کوشش شعیب ارنؤوط و نذیر حمدان، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.


از نظر تألیف، اگرچه احمد بن حنبل به نوشته‌هایی از ابوبکر در حدیث، اشاره کرده است،
[۸۸] احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۷۹، قاهره، ۱۳۴۹ق.
لیکن دیگر منابع به تألیفی از او اشاره نمی‌کنند و تنها برخی سخنان کوتاه و گاه حکمت‌آمیز وی به‌طور پراکنده در منابع آمده است.
[۸۹] عبداللـه ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۴، ص۱۳۴۵، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۹۰] احمدبن عبداللـه ابونعیم اصفهانی، حلیه الاولیاء، ج۸، ص۳۰۳-۳۰۴، بیروت، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
[۹۱] محمدبن احمد ذهبی، معرفه القراء الکبار، ج۱، ص۱۱۲-۱۱۴، به کوشش محمد سیدجادالحق، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
[۹۲] عبدالرحمن بن علی ابن جوزی، صفه الصفوه، ج۳، ص۱۶۵، به کوشش محمود فاخوری، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.

همچنین برخی از گردآورندگان حدیث از جمله صاحبان صحاح سته به استخراج احادیث او پرداخته‌اند.
[۹۳] یوسف بن عبدالحمن مزی، تهذیب الکمال، ج۲۱، ص۱۳۶، نسخۀ خطی کتابخانۀ احمد ثالث استانبول، شم‌ ۲۸۴۸.

کتاب اجزاء ثلاثین اثر مهم اوست.
[۹۴] ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۵۶.    


ابوبکر عیاش سرانجام در جمادی الاولی سال ۱۹۳ در کوفه درگذشت.
[۹۵] ابن‌سعد بغدادی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۶، ص۳۸۶.    
[۹۶] ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، ص۵۰۹.    
[۹۷] ابن‌تغری بردی، یوسف بن تغری بردی، النجوم الزاهره، ج۲، ص۱۴۴.    


برای مطالعه بیشتر به منابع زیر مراجعه شود.
[۹۸] ذهبی، محمد بن احمد، میزان الاعتدال، ج۲، ص۲۷۴.    
[۹۹] صفی‌الدین خزرجی، احمد بن عبدالله، خلاصة تذهیب تهذیب الکمال، ج۱، ص۴۴۵.    


(۱) عبدالحمید بن هبه‌اللـه ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸ق/۱۹۵۹م.
(۲) عبداللـه ابن ابی داوود، المصاحف، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۳) محمدبن محمد ابن جزری، غایه النهایه، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
(۴) محمدبن محمد ابن جزری، النشر، به کوشش علی محمد ضباع، قاهره، کتابخانۀ مصطفی محمد.
(۵) عبدالرحمن بن علی ابن جوزی، صفه الصفوه، به کوشش محمود فاخوری، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۶) محمد ابن حبان، الثقات، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
(۷) محمد ابن سعد، کتاب الطبقات الکبیر، به کوشش سترستن، لیدن، ۱۳۲۵ق.
(۸) محمدبن علی ابن شهر آشوب، مناقب، قم، چاپخانۀ علمیه.
(۹) عبداللـه ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۱۰) علی بن حسن ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، عمّان، دارالبشیر.
(۱۱) ابن کثیر، البدایه.
(۱۲) احمدبن موسی ابن مجاهد، السبعه فی القراءات، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۹۷۲م.
(۱۳) عبدالرحمن بن عمرو ابوزرعه، تاریخ، به کوشش شکراللـه قوجانی، دمشق، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
(۱۴) احمدبن عبداللـه ابونعیم اصفهانی، حلیه الاولیاء، بیروت، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
(۱۵) محمدبن اسماعیل بخاری، التاریخ الصغیر، به کوشش محمد ابراهیم زاید، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۱۶) احمدبن محمد برقی، الرجال، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ق.
(۱۷) یعقوب ابن سفیان بسوی، المعرفه و التاریخ، به کوشش اکرم ضیاء عمری، بغداد، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
(۱۸) احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
(۱۹) محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و نذیر حمدان، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۲۰) محمدبن احمد ذهبی، معرفه القراء الکبار، به کوشش محمد سیدجادالحق، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
(۲۱) عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
(۲۲) طبری، تاریخ.
(۲۳) محمدبن حسن طوسی، امالی، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
(۲۴) احمدبن عبداللـه عجلی، تاریخ الثقات، به کوشش عبدالمعطی قلعجی، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
(۲۵) فریدالدین عطار، تذکره الاولیاء، به کوشش محمد استعلامی، تهران، ۱۳۴۶ش.
(۲۶) محمدبن عمرو عقیلی، کتاب الضعفاء الکبیر، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، ۱۳۶۱ش.
(۲۷) محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، بیروت، ۱۴۰۱ق.
(۲۸) محمدبن یزید مبرد، الکامل، به کوشش محمد احمد دالی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۲۹) یوسف بن عبدالحمن مزی، تهذیب الکمال، نسخۀ خطی کتابخانۀ احمد ثالث استانبول، شم‌ ۲۸۴۸.
(۳۰) محمدبن خلف وکیع، اخبار القضاه، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.
(۳۱) یاقوت، ادبا.
(۳۲) یحیی بن معین، معرفه الرجال، به کوشش محمد کامل قصار و محمد مطیع حافظ، دمشق، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.

۱. ↑ احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۷۲-۳۷۵، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۲. ↑ یاقوت، ادبا، ج۷، ص۹۰-۹۱.
۳. ↑ ابن‌سعد بغدادی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۶، ص۳۸۶.    
۴. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۱۹۴.    
۵. ↑ محمدبن اسماعیل بخاری، التاریخ الصغیر، ج۲، ص۲۴۹، به کوشش محمد ابراهیم زاید، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۶. ↑ ابن‌حبان، محمد بن حبان، الثقات، ج۷، ص۶۷۰.    
۷. ↑ یعقوب ابن سفیان بسوی، المعرفه و التاریخ، ج۱، ص۱۵۰، به کوشش اکرم ضیاء عمری، بغداد، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
۸. ↑ یعقوب ابن سفیان بسوی، المعرفه و التاریخ، ج۱، ص۱۸۲، به کوشش اکرم ضیاء عمری، بغداد، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
۹. ↑ ابن‌حبان، محمد بن حبان، الثقات، ج۷، ص۶۶۸.    
۱۰. ↑ عبداللـه ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۴، ص۱۳۴۳، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۱۱. ↑ عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۴، ص۲۷۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
۱۲. ↑ احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۷۱، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۱۳. ↑ یاقوت، ادبا، ج۷، ص۹۶-۹۷.
۱۴. ↑ حسن انوشه و دیگران، فرهنگ زندگی نامه‌ها، ج۱، ص۶۱۴.
۱۵. ↑ یاقوت، ادبا، ج۷، ص۹۷.
۱۶. ↑ محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۸، ص۵۰۲-۵۰۳، به کوشش شعیب ارنؤوط و نذیر حمدان، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۱۷. ↑ احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۷۱-۳۷۲، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۱۸. ↑ احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۷۱-۳۷۲، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۱۹. ↑ یوسف بن عبدالحمن مزی، تهذیب الکمال، ج۲۱، ص۱۳۲-۱۳۴، نسخۀ خطی کتابخانۀ احمد ثالث استانبول، شم‌ ۲۸۴۸.
۲۰. ↑ محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۸، ص۴۹۶، به کوشش شعیب ارنؤوط و نذیر حمدان، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۲۱. ↑ احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۷۱-۳۷۲، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۲۲. ↑ ابن کثیر، البدایه، ج۱۰، ص۲۹۷.
۲۳. ↑ احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۸۱-۳۸۲، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۲۴. ↑ یاقوت، ادبا، ج۷، ص۱۰۶.
۲۵. ↑ محمدبن یزید مبرد، الکامل، ج۱، ص۱۱۸، به کوشش محمد احمد دالی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۲۶. ↑ یاقوت، ادبا، ج۷، ص۹۳-۹۹-۱۰۰.
۲۷. ↑ عبدالرحمن بن عمرو ابوزرعه، تاریخ، ج۱، ص۲۹۵، به کوشش شکراللـه قوجانی، دمشق، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
۲۸. ↑ عبدالرحمن بن عمرو ابوزرعه، تاریخ، ج۱، ص۴۷۹، به کوشش شکراللـه قوجانی، دمشق، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
۲۹. ↑ محمدبن خلف وکیع، اخبار القضاه، ج۱، ص۹۳، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.
۳۰. ↑ محمدبن خلف وکیع، اخبار القضاه، ج۲، ص۳، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.
۳۱. ↑ طبری، تاریخ، ج۳، ص۴۳۳.
۳۲. ↑ طبری، تاریخ، ج۴، ص۲۰۴.
۳۳. ↑ احمدبن عبداللـه ابونعیم اصفهانی، ج۴، ص۵۰، حلیه الاولیاء، بیروت، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
۳۴. ↑ احمدبن عبداللـه ابونعیم اصفهانی، ج۴، ص۱۸۳، حلیه الاولیاء، بیروت، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
۳۵. ↑ فریدالدین عطار، تذکره الاولیاء، ج۱، ص۲۶۴-۲۶۵، به کوشش محمد استعلامی، تهران، ۱۳۴۶ش.
۳۶. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۱۳، ص۴۹۴ - ۴۹۶.    
۳۷. ↑ ابن‌حبان، محمد بن حبان، الثقات، ج۷، ص۶۶۸.    
۳۸. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۸، ص۴۹۷.    
۳۹. ↑ محمد بن عمرو عقیلی، کتاب الضعفاء الکبیر، ج۲، ص۱۸۸-۱۹۰، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، ۱۳۶۱ش.
۴۰. ↑ عبدالله ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۴، ص۱۳۴۲-۱۳۴۵، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۴۱. ↑ محمد ابن حبان، الثقات، ج۷، ص۶۶۸-۶۷۰، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
۴۲. ↑ احمد بن عبدالله عجلی، تاریخ الثقات، ج۱، ص۴۹۲، به کوشش عبدالمعطی قلعجی، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
۴۳. ↑ یحیی بن معین، معرفه الرجال، ج۱، ص۶۹، به کوشش محمد کامل قصار و محمد مطیع حافظ، دمشق، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۴۴. ↑ یحیی بن معین، معرفه الرجال، ج۱، ص۸۲، به کوشش محمد کامل قصار و محمد مطیع حافظ، دمشق، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۴۵. ↑ احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۷۸، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۴۶. ↑ احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۷۹، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۴۷. ↑ محمد ابن سعد، کتاب الطبقات الکبیر، ج۶، ص۳۶۹، به کوشش سترستن، لیدن، ۱۳۲۵ق.
۴۸. ↑ محمدبن احمد ذهبی ، معرفه القراء الکبار ، ج۱، ص۱۱۴ ، به کوشش محمد سیدجادالحق، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م
۴۹. ↑ محمدبن محمد ابن جزری، غایه النهایه، ج۱، ص۳۲۶، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
۵۰. ↑ محمدبن محمد ابن جزری، النشر، ج۱، ص۱۴۶-۱۵۱، به کوشش علی محمد ضباع، قاهره، کتابخانۀ مصطفی محمد.
۵۱. ↑ احمدبن موسی ابن مجاهد، السبعه فی القراءات، ج۱، ص۷۱، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۹۷۲م.
۵۲. ↑ یحیی بن معین، معرفه الرجال، ج۱، ص۱۱۳-۱۱۴، به کوشش محمد کامل قصار و محمد مطیع حافظ، دمشق، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۵۳. ↑ یحیی بن معین، معرفه الرجال، ج۲، ص۱۶۷، به کوشش محمد کامل قصار و محمد مطیع حافظ، دمشق، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۵۴. ↑ محمدبن علی ابن شهر آشوب، مناقب، ج۲، ص۴۲، قم، چاپخانۀ علمیه.
۵۵. ↑ عبداللـه ابن ابی داوود، المصاحف، ج۱، ص۱۵۱، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۵۶. ↑ علی بن حسن ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۸، ص۶۲۸-۶۳۷، عمّان، دارالبشیر.
۵۷. ↑ محمد ابن سعد، کتاب الطبقات الکبیر، ج۶، ص۳۶۹، به کوشش سترستن، لیدن، ۱۳۲۵ق.
۵۸. ↑ عبداللـه ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۴، ص۱۳۴۴، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۵۹. ↑ محمد ابن حبان، الثقات، ج۷، ص۶۶۹-۶۷۰، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
۶۰. ↑ احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۸۲-۳۸۴، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۶۱. ↑ احمدبن عبداللـه ابونعیم اصفهانی، حلیه الاولیاء، ج۸، ص۳۰۳، بیروت، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
۶۲. ↑ عبدالرحمن بن علی ابن جوزی، صفه الصفوه، ج۳، ص۱۶۵-۱۶۶، به کوشش محمود فاخوری، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۶۳. ↑ احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۸۰-۳۸۱، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۶۴. ↑ احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۷۵، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۶۵. ↑ احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۸۱، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۶۶. ↑ محمد ابن حبان، الثقات، ج۲، ص۶۶۹، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
۶۷. ↑ محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء ، ج۸، ص۵۰۰ ، به کوشش شعیب ارنؤوط و نذیر حمدان، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م
۶۸. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۱۳، ص۴۹۶.    
۶۹. ↑ احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۷۵، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۷۰. ↑ عبداللـه ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۴، ص۱۳۴۲-۱۳۴۳، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۷۱. ↑ یاقوت، ادبا، ج۷، ص۱۰۱-۱۰۵.
۷۲. ↑ احمد بن محمد برقی، الرجال، ج۱، ص۴۳، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ق.
۷۳. ↑ محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۵، ص۱۷۳، به کوشش علی‌اکبر غفاری، بیروت، ۱۴۰۱ق.
۷۴. ↑ محمدبن علی ابن شهر آشوب، مناقب، ج۳، ص۱۳۸، قم، چاپخانۀ علمیه.    
۷۵. ↑ عبدالحمید بن هبه‌الله ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۱۹، ص۶۱، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸ق/۱۹۵۹م.    
۷۶. ↑ احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۷۶، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۷۷. ↑ یاقوت، ادبا، ج۷، ص۹۵.
۷۸. ↑ عبداللـه ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۴، ص۱۳۴۲، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۷۹. ↑ یاقوت، ادبا، ج۷، ص۹۵.
۸۰. ↑ محمدبن حسن طوسی، امالی، ج۱، ص۳۲۹-۳۳۳، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
۸۱. ↑ عبداللـه ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۴، ص۱۳۴۲، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۸۲. ↑ احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۷۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۸۳. ↑ یاقوت، ادبا، ج۷، ص۹۴-۹۵.
۸۴. ↑ عبدالحمید بن هبه‌الله ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۶، ص۳۹، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸ق/۱۹۵۹م.    
۸۵. ↑ احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۷۶، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۸۶. ↑ عبداللـه ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۴، ص۱۳۴۵، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۸۷. ↑ محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۸، ص۴۹۹، به کوشش شعیب ارنؤوط و نذیر حمدان، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۸۸. ↑ احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۷۹، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۸۹. ↑ عبداللـه ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۴، ص۱۳۴۵، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۹۰. ↑ احمدبن عبداللـه ابونعیم اصفهانی، حلیه الاولیاء، ج۸، ص۳۰۳-۳۰۴، بیروت، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
۹۱. ↑ محمدبن احمد ذهبی، معرفه القراء الکبار، ج۱، ص۱۱۲-۱۱۴، به کوشش محمد سیدجادالحق، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
۹۲. ↑ عبدالرحمن بن علی ابن جوزی، صفه الصفوه، ج۳، ص۱۶۵، به کوشش محمود فاخوری، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۹۳. ↑ یوسف بن عبدالحمن مزی، تهذیب الکمال، ج۲۱، ص۱۳۶، نسخۀ خطی کتابخانۀ احمد ثالث استانبول، شم‌ ۲۸۴۸.
۹۴. ↑ ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۵۶.    
۹۵. ↑ ابن‌سعد بغدادی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۶، ص۳۸۶.    
۹۶. ↑ ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، ص۵۰۹.    
۹۷. ↑ ابن‌تغری بردی، یوسف بن تغری بردی، النجوم الزاهره، ج۲، ص۱۴۴.    
۹۸. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، میزان الاعتدال، ج۲، ص۲۷۴.    
۹۹. ↑ صفی‌الدین خزرجی، احمد بن عبدالله، خلاصة تذهیب تهذیب الکمال، ج۱، ص۴۴۵.    


• دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوبکر بن عیاش»، ج۵، ص۱۹۹۱.    
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۳۹۳، برگرفته از مقاله «ابوبکر شعبة بن عیّاش اسدی».


رده‌های این صفحه : اصحاب امام صادق | درگذشتگان سال 193 (قمری) | زادگان سال 96 (قمری) | فقهای اهل‌سنت قرن 2 (قمری) | قاریان قرن 2 (قمری) | محدثان اهل‌سنت قرن 2 (قمری) | محدثان کوفه
جعبه ابزار