ابن علیه ابوبشر اسماعیل بن ابراهیم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابن‌عُلَیّه ابوبشر اسماعیل بن ابراهیم اسدی بصری کوفی (۱۱۰-۱۹۳ هـ)، از فقها، محدثان
حنبلی‌مذهب و قاضی
بغداد در
قرن دوم هجری قمری بوده است.
ابوبشر اسماعیل بن ابراهیم بن شهم بن مقسم اسدی بصری کوفی، معروف به ابن‌عُلَیّه، وابسته به
عبدالرحمان بن قطبه اسدی و از اهالی
کوفه بود. جد او مقسم از اسرای قیقانیه ما بین
خراسان و زابلستان، و پدرش ابراهیم از تاجران کوفه بود که برای تجارت به
بصره رفت و آمد می‌کرد و از این طریق با عُلَیّه، دختر حسان که زنی عاقل و عالم بود، ازدواج کرد
و اسماعیل در سال ۱۱۶
یا ۱۱۰ هـ (سال مرگ
حسن بصری)
متولد شد.
او اصالتاً کوفی بود، ولی در بصره و
بغداد می‌زیست. اسماعیل با نام مادرش به ابن‌عُلَیّه مشهور شد، اما آن را نمی‌پسندید و دشنام می‌دانست. عُلَیّه فرزندش را مدتی به
عبدالوارث سپرد تا به اخلاق وی درآید.
ابن‌علیّه از فقها
و محدثان حنبلی‌مذهب می‌باشد.
رجال‌شناسان
اهل‌سنت وی را
فقیه،
مفتی، باتقوا، حجت در حدیث، مورد اعتماد
و از حفاظ چهارگانه شمرده‌اند.
در خبری نیز متهم به
شرب خمر شده است که برخی آن را مردود دانسته‌اند. در مورد کلام خدا هم، قائل به غیر مخلوق بودن
قرآن بوده است.
ابن‌علیّه زمانی متولی صدقات بصره و مدتی قاضی بغداد بود که با هشدار
عبدالله بن مبارک از منصب قضاوت یا تولیت صدقات کناره‌گیری کرد. وی پس از زندگی در بصره به همراه پدر به بغداد رفت و خانه‌ای خرید و در ایام خلافت
هارون الرشید (۱۷۰ـ۱۹۳ هـ) متولی امور مظالم شد و تا آخر عمر در این منصب ماند.
ابن‌علیّه با
محمد امین، پسر هارون (خلافت ۱۹۳-۱۹۸ هـ) هم ملاقاتی داشته است و امین عقیده او را در مورد قرآن نکوهش می‌کند.
ابن‌علیّه از افرادی همچون
ایوب سختیانی،
عبدالعزیز بن صهیب،
داود بن ابی‌هند،
حمید طویل و
محمد بن منکدر روایت کرده است.
حماد بن زید،
عبدالرحمان بن مهدی،
احمد بن حنبل،
بندار بن بشار،
شعبة بن حجاج و
ابن‌جریج از راویان ابن‌عُلَیّه می‌باشند.
کتاب المناسک، کتاب الطهارة، کتاب الصلوة و تفسیر قرآن از آثار ابن‌علیّه است.
سرانجام، اسماعیل پس از ۸۳ سال و چند ماه عمر
در روز سه شنبه ۱۳
ذی قعده سال ۱۹۳ در بغداد درگذشت.
فرزندش ابراهیم بر وی
نماز گزارد و روز بعد یعنی چهارشنبه و به قولی پنج یا شش روز مانده از ذی قعده در
مقبره عبدالله بن مالک دفن شد.
برای مطالعه بیشتر به منابع زیر مراجعه شود.
پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۱۷۶، برگرفته از مقاله «ابوبشر اسماعیل بن ابراهیم».
