ابن داوود حلّی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابومحمد حسن بن علی بن داود حلى (۶۴۷-بعد از ۷۰۷ق/۱۲۴۹-بعد از ۱۳۰۷م)، مشهور به ابن داود حلی، ملقب به تقی‌الدین، سلطان‌العلماء و تاج‌المحدثین، عالم رجالی،
فقیه و ادیب امامی و از علماى بزرگ
شیعه در
قرن هفتم هجرى بود.
او در
علم فقه و
اصول،
تفسیر، ادبيات،
نحو،
صرف،
معانی،
بیان،
بدیع،
عروض و در علم اصول عقايد و
منطق مهارت داشت و معاصر با
علامه حلی بود.
محقق حلی (صاحب شرایع) و
سید جمال‌الدین احمد بن طاووس،
ابن جهیم اسدی،
نجیب‌الدین یحیی بن سعید حلی،
خواجه نصیر طوسی و پدر علامه حلی از مشایخ ابن داود شمرده شده است.
ابن داود دارای تالیفات بسیاری است که مشهورترین آنها کتاب
الرجال بوده که شهرت ابن داود به خاطر این کتاب است.
شيخ تقى‌الدين ابومحمد حسن بن على بن داود حلى، از علماى بزرگ شيعه در قرن هفتم هجرى، در پنجم
جمادی الثانی سال ۶۴۷ هجرى در
شهر حله به دنيا آمد. پدرش از روى علاقه‌اى كه به اهل بيت عصمت و طهارت داشت نام او را حسن نهاد.
او از همان كودكى ذوق و استعداد فراوانى از خود نشان داد و پدرش نيز به همين‌خاطر وى را براى فراگيرى علوم
اهل بیت (علیهم‌السلام) مهيا ساخت.
تحصيلات شهر حله در آن دوران مركز علم و دانش بود و علما و دانشمندان بزرگى به آن شهر آمده بودند. مدارس علميه بزرگى در شهر حله تأسيس شده بود و شخصيت‌هايى مانند
محقق حلی و علامه حلى و خاندان طاووس و چهره‌هاى بزرگ ديگرى به فراگيرى و آموزش علم و دانش مشغول بودند. در مجلس درس محقق حلى بيش از چهارصد
مجتهد شركت مى‌كردند. ابن داود در چنين محيطى و در محضر علماى بزرگ و انديشمندان نام‌آور آن دوران علوم و معارف اسلامى را فرا گرفت. از زندگی وی اطلاع چندانی در دست نیست. اما به قرینه اینکه
ابن طاووس را «بغدادی التحصیل» خوانده و از طرف دیگر گفته که تا هنگام مرگ قرین او بوده، احتمالاً مدتی نیز در
بغداد اقامت داشته است. همچنین بر اساس بیتی از ارجوزه عقد الجواهر، او در
ذی قعده ۷۰۰/ژوئیه ۱۳۰۱ در
کاظمین بوده است. نیز در ارجوزة المنهج القویم، از نعمت مجاورت و زندگی در
نجف یاد کرده است.
ابن داود دانشمندى فاضل و شخصيتى برجسته و فقيهى بزرگ و انسانى صالح و انديشمندى محقق و اديبى ماهر بود و در اجازه‌هاى روايى و كتاب‌هاى علم رجال از او به سلطان‌العلما و تاج‌المحدثين تعبير مى‌كنند. او در علم فقه و اصول، تفسير، ادبيات، نحو، صرف، معانى، بيان، بديع، عروض و در علم اصول عقايد و منطق چهره‌اى برجسته بود. وى معاصر با علامه حلى و همدرس او و يكسال بزرگتر از او بود و با
عبدالکریم بن طاووس دوست و هم‌بحث بود. آنان از تربيت شدگان مجلس درس محقق حلى صاحب شرايع به شمار مى‌آمدند.
علمای بزرگی همچون
شهید ثانی و دیگران از ابن داوود به نیکی یاد کرده‌اند.
شهيد ثانى درباره ايشان مى‌فرمايد:
شيخ فقيه و اديب، نحوى عروضى، ملك العلما و الشعراء و الأدباء، تقى‌الدين حسن بن على بن داود حلى، صاحب تأليفات ارزشمند و تحقيقات فراوان كه از جمله آنها كتاب رجال است. وى در اين كتاب شيوه‌اى را به كار برده كه در ميان اصحاب، نو و ابتكارى است و هر كس به كتاب ايشان مراجعه كند متوجه ارزش آن خواهد شد. او داراى تأليفاتى در علم فقه است كه به صورت نثر و يا نظم و مختصر يا مطول نگاشته شده است. وى در
ادبیات عرب و علم منطق و عروض و شعر و
اصول دین، حدود ۳۰ تأليف دارد كه در نهايت خوبى است.
محقق ثانی، شيخ
علی بن عبدالعالی کرکی و
شیخ حر عاملی نيز درباره ايشان تعبيراتى مشابه دارند.
میرزا عبدالله افندی در كتاب
ریاض العلما درباره ايشان مى‌فرمايد: شيخ تقى‌الدين ابومحمد حسن بن على بن داود حلى، فقيه بزرگ و رئيس اهل ادب، دانشمند فاضل و رجالى بزرگ معروف به ابن داود صاحب كتاب رجال است. گاهى از وى تعبير به حسن بن داود مى‌شود كه از جهت انتساب به جدّ ايشان است. وى در بزرگى و شهرت مشهورتر از آن است كه بخواهيم از او نام ببريم و يا چيزى بنويسيم. ايشان همدرس سيد عبدالكريم بن جمال‌الدين احمد بن طاووس حلى در جلسه درس محقق حلى بوده است و داراى نوه‌اى فاضل است به نام شيخ
ابوطالب بن رجب.
وی نزد دانشمندان بنام حله در آن روزگار، چون محقق حلی (صاحب شرایع) و سید جمال‌الدین احمد بن طاووس دانش آموخت. او در كتاب رجال استاد خود را اين‌گونه معرفى مى‌كند: « احمد بن موسى بن جعفر بن محمد... الطاووس علوى حسنى، سيد ما و انسانى پاک و امامى بزرگ، فقيه اهل بيت، جمال‌الدين ابوالفضائل( درگذشته به سال ۶۷۳ هجرى)، نويسنده‌اى مجتهد و با تقواترين علماى زمان خود بود. من نزد ايشان اكثر كتاب «
البشری» و «
الملاذ» و كتاب‌هاى ديگرى از ايشان را خوانده‌ام. او به من
اجازه روایت تمام تأليفات و روايات خود را داده است... او مرا تربيت كرده و به من
علم آموخت و در حق من خوبى كرد و بيشتر نكات مفيد اين كتاب رجال، از اشارات و تحقيقات اوست.
خداوند از جانب من به او بهترين پاداش انسان‌هاى نيكوكار را عنايت فرمايد».
ابن داود در كتاب رجال درباره محقق حلى مى‌گويد: « امام، نجم‌الدين، ابوالقاسم، جعفر بن حسن بن يحيى بن سعيد حلى، استاد ما و شخصيتى محقق و امام و علامه و يگانه عصر خود بود. وى خوش سخن‌ترين اهل زمان و داراى قدرت استدلال و سرعت ذهن خوبى بود. من نزد ايشان درس خواندم و مرا از كودكى تربيت كرد و بر من حق احسان و توجه فراوانى دارد. ايشان به من اجازه روايت تمام تأليفات و روايات خود را داده است».
ابن داود حلی
از
ابن جهیم اسدی نیز
روایت کرده و
امینی بدون ذکر مستند خود، نجیب‌الدین یحیی بن سعید حلی، خواجه نصیر طوسی و پدر علامه حلی، یوسف بن علی را نیز از مشایخ او دانسته است.
ابن داوود همدرس غیاث‌الدین سید عبدالکریم بن سید احمد بن طاووس بوده
و از وی روایت نیز کرده است.
شخصيت‌هاى فراوانى از محضر ابن داود بهره برده‌اند مانند:
۱- رضى‌الدين ابوالحسن
علی بن احمد بن يحيى مزيدى حلى ( درگذشت ۷۵۷ هجرى).
۲- شيخ رضى‌الدين
علی بن احمد بن طراد مطارآبادى ( درگذشت ۷۶۲ هجرى).
۳- سيد تاج‌الدين ابوعبدالله محمد بن قاسم بن حسين علوى حسنى ديباج حلى معروف به
ابن معیه.
شهید اول درباره او مى‌گويد:« اعجوبه زمان در تمام فضايل و مآثر بود».
از ابن داوود حلی دارای آثار چاپی و خطی برجای مانده است.
آثار چاپی ابن داوود حلی عبارتند از:
ابن داوود شهرت خود را مرهون کتاب الرجال است.، گرچه آثاری نیز در
فقه داشته و قدرت ادبی او نیز مورد
ستایش جمعی از بزرگان قرار گرفته است.
در کتاب الرجال، همان‌گونه که او خود در مقدمه آن
متذکر شده، نخستین‌بار شیوه‌ای دنبال شده که در آثار رجالی شیعی متقدم نظیر ندارد و آن رعایت ترتیب حروف تهجی در ذکر نام‌های رجال و
پدر و
جد ایشان است. علاوه بر این چون مؤلف به قصد انتخاب و جمع مطالب کتب رجالی متقدم، مانند آثار
کشی،
طوسی،
نجاشی،
ابن غضائری و دیگران، کتاب را تألیف کرده، به منظور اختصار برای هر یک از منابع رجالی و نیز هر یک از
معصومین (علیهم‌السلام) رمزی وضع کرده است.
ابن داوود در این کتاب جز موارد اندکی از متأخرین پس از شیخ طوسی، سخن نگفته است. و شیوه او در رموز قراردادی، سرمشق دیگران در نوشتن آثار رجالی متأخر بوده است. بعضی از علمای شیعه چون پدر
شیخ بهایی، رجال ابن داوود را بی‌نیاز کننده از دیگر کتب رجال دانسته و برخی چون مولی
عبدالله شوشتری، به دلیل اشتباهات در نقل از متقدمین، آن را غیر قابل اعتماد دانسته‌اند. عده‌ای نیز راه میانه در پیش گرفته، آن را در ردیف سایر کتب رجالی قرار داده‌اند.
این اثر به گفته خود ابن داوود
تا حد زیادی مرهون اشارات استادش احمد بن طاووس است که بر اهمیت آن می‌افزاید. البته شهرت عالم معاصر وی، علامه حلی و کتابش،
خلاصةالاقوال، تا حدودی کتاب رجال او را تحت‌الشعاع قرار داده و این خود باعث عدم اقبال به کتاب وی گشته است. شاید وقوع پاره‌ای تصحیفات در کتاب وی و در نتیجه نسبت عدم ضبط به او، ناشی از عدم دقت ناسخان بوده باشد.
این کتاب یک‌بار در ۱۳۸۳ق به کوشش
سید جلال‌الدین محدث در
تهران و بار دیگر در ۱۳۹۲ق به کوشش
محمدصادق بحرالعلوم در نجف به چاپ رسیده است.
ارجوزة فی الکلام،
عقد الجواهر فی الاشباه و النظائر و
المنهج القویم فی تسلیم التقدیم که در یک مجلد تحت عنوان سه ارجوزه به چاپ رسیده است.
ارجوزة فی الکلام منظومه‌ای است زیبا و بلند در ۱۴۵ بیت که ناتمام می‌نماید و با الفاظی موجز از اعتقادات کلامی شیعه سخن می‌گوید. در سه ارجوزه
۳۳ بیت از سراینده‌ای مجهول به چاپ رسیده که در همان مجموعه خطی که ارجوزة فی الکلام در آن یافت شده، موجود بوده و احتمال دارد قسمتی از بخش نهایی ارجوزة فی الکلام باشد.
عقد الجواهر فی الاشباه و النظائر ارجوزه‌ای است فقهی که ابن داوود در شرح حال خود،
با این نام از آن یاد کرده، ولی در نسخه چاپی عنوان جواهر الکلام فی الاشباه و النظائر بدان داده شده است. ارجوزه با ۱۳۰۹ بیت در ۱۰ ذی قعده ۷۰۰ ق/ ۱۷ ژوئیه ۱۳۰۱ م در شهر کاظمین سروده شده است. گفتنی است که ابن داوود در این ارجوزه
وعده شرح آن را داده و شاید به این وعده عمل هم کرده باشد. به هر حال افندی
در ایروان کتابی با عنوان عقد الجواهر منتسب به این داوود و به خط
کفعمی دیده که منظوم نبوده است.
المنهج القویم فی تسلیم التقدیم ارجوزه‌ای است با ۲۰۱ بیت، مشتمل بر داستانی از مباحثه‌ای خیالی یا حقیقی پیرامون شایسته‌ترین فرد برای احراز مقام
خلافت پس از
پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) که در مجلسی از علمای مذاهب مختلف در شهر بغداد انجام گرفته است.
۱.
التحفة السعدیة که نسخه آن در کتابخانه موزه بغداد موجود است.
۲.
تحصیل المنافع در فقه که به گفته افندی
شاید شرح شرائع یا شرح المختصر النافع محقق حلی باشد. از این کتاب نسخه‌ای در کتابخانه روضاتی در
اصفهان موجود است.
۳.
الجوهرة فی نظم التبصرة در فقه که دو نسخه از آن در
کتابخانه آیت‌الله مرعشی موجود است.
۴.
المقتصر من المختصر که نسخه آن در کتابخانه مجلس یافت می‌شود.
لازم به ذکر است که ابن داوود در شرح حال خود
علاوه بر آنچه یاد شده، از تعدادی آثار دیگر در فقه و
عقاید و
نحو و
عروض و
منطق یاد کرده که برخی از آنها منظوم است. همچنین به گفته افندی،
سید حسین مجتهد عاملی رساله‌ای مشتمل بر روایاتی از
ائمه (علیهم‌السلام) به ابن داوود نسبت داده و از آن در کتابش،
دفع المناواة عن التفصیل و المساواه نقل کرده است.
الجوهرة فی نظم التبصرة (کتاب)الرجال (ابن داوود)
(۱) ابن داوود حلی، حسن، کتاب الرجال، به کوشش جلال‌الدین حسینی ارموی، تهران، ۱۳۴۲ش.
(۲) ابن داوود حلی، سه ارجوزه، به کوشش حسین درگاهی و حسن طارمی، تهران، ۱۳۶۷ش.
(۳) افندی، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
(۴) امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، ۱۳۸۷ق.
(۵) بحرالعلوم، محمدصادق، مقدمه بر کتاب الرجال ابن داوود حلی، نجف، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
(۶) جامعه، خطی.
(۷) حر عاملی، وسائل الشیعة.
(۸) محمد، امل الآمل، به کوشش احمد حسین، بغداد، ۱۳۸۵ق.
(۹) شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، ۱۴۱۰ق.
(۱۰) شهید اول، محمد، الاربعون حدیثاً، قم، ۱۴۰۷ق.
(۱۱) کلباسی، ابوالهدی، سماء المقال فی تحقیق علم الرجال، به کوشش محمدعلی روضاتی، قم، ۱۳۷۲ق.
(۱۲) مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
(۱۳) مرعشی، خطی، یا حسینی اشکوری، احمد، فهرست نسخه‌های خطی عمومی آیت‌الله العظمی نجفی مرعشی.
(۱۴) مدرسی طباطبایی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد، ۱۳۶۸ش.
(۱۵) نقشبندی، اسامه ناصر و عامر احمد قشطینی، المخطوطات الفقهیة، بغداد، ۱۹۷۵م.
(۱۶) نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، تهران، ۱۳۲۱ق.
•
مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن داوود حلی».
