ابن ابی الدنیا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ اَبِی‌الدُّنیا، ابوبکر عبدالله بن محمد بن عُبَیْد بن سُفیان بن قَیس قُرَشی (۲۰۸-۲۸۱ق/۸۲۳ -۸۹۴م)،
راوی و
محدّث می‌باشد.
وی
حدیث را از راویان بسیار، از آن میان
محمد بن حسین بُرْجُلانی،
ابویوسف احمد بن جمیل مروزی و
علی بن جَعْد جوهری فراگرفت.
ذهبی ضمن اشاره به اینکه نخستین استادِ او
سعید بن سُلیمان سَعْدویه واسطی بوده، گروه بی‌شماری از آنان را نام برده است.
کسانی چون
حارث بن ابی‌اسامه،
محمد بن خلف وکیع،
محمد بن خلف بن مرزبان،
عبیدالله بن عبدالرحمان السکری و
عمر بن سعد قراطیسی از وی حدیث نقل کرده‌اند.
ابن ابی‌الدنیا در روزگار خود واعظ و سخنور مشهوری بود و زندگی مُنزّهی داشت و از
احترام ویژه‌ای برخوردار بود. آثار بازمانده از او که تلفیقی از
شعر و
ادب و حدیث است، نشانگر آن است که وی به
تهذیب اخلاق عشق می‌ورزیده است. از این رو در بین آثار او کتاب‌هایی در نکوهش
تنگ‌چشمی،
ستمکاری،
هوسرانی،
رشک‌ورزی،
ناسزاگویی و
پرستش سرای ناپایدار اختصاص یافته است.
طوسی و
اردبیلی او را «
عامی‌مذهب» معرفی کرده‌اند و
بغدادی او را
شافعی‌مذهب خوانده است.
وی به رغم اینکه پدرانش از موالی
بنی امیه بودند، در اواخر عمر به سبب شهرت و آوازه نیکو
معلم چند تن از فرزندان
خلفای عباسی شد.
وی در
جمادی الاول ۲۸۱/اوت ۸۹۴ در
بغداد درگذشت.
یوسف بن یعقوب قاضی بن اسماعیل بصری بر جنازه او نمازگزارد، آنگاه در
شونیزیه به خاک سپرده شد.
و
اسماعیل بن اسحاق قاضی درباره او گفته است: «دانش بسیاری همراه با او مرد».
ابن ابی‌الدنیا تألیفات بسیار داشته و
ابن جوزی شمار دست‌نوشته‌های او را بیش از ۱۰۰ دانسته است. سبط بن جوزی بیش از ۱۳۰ اثر او را شخصاً می‌شناخته است.
ابن کثیر بنابر روایتی تعداد تألیفات منسوب به وی را نزدیک به ۳۰۰ اثر نوشته است.
با بررسی فهارس نسخ خطی موجود در مرکز دائرةالمعارف بزرگ
اسلامی ۵۵ کتاب و رساله منسوب به
ابن ابی‌الدّنیا شناخته شده است که ۱۴ اثر از این تعداد تاکنون چاپ و نشر یافته و بقیه به صورت دستنویس در کتاب‌خانه‌های کشورهای مختلف موجود است. برخی از عناوین نسخ خطی آثار وی اینهاست: الاربعین حدیثاً اعطاءالسائل؛ اهوال القیامة
التهجد و قیام‌اللیل؛
حلم معاویة؛
ذم‌ّالدنیا؛
العزلة و الانفراد؛
فضل شهر رمضان؛ مداراة الناس؛ المطر و الرعد و البرق و الریح؛
الهم‌ّ و الحزن؛ هواتف الجن‌ّ.
آثار چاپ شده وی اینهاست: الاولیاء (قاهره، ۱۹۳۵م)؛ التوکل علی الله عزوجل (بیروت، ۱۹۸۷م)؛ حسن‌الظن بالله (قاهره، ۱۹۳۵)؛ الحلم و ذم الفحش (قاهره، ۱۹۳۵م)؛ ذم‌الملاهی، رابسون این اثر را در ۱۹۳۸م به همراه بوارق‌الالماع مجدالدین طوسی
غزالی ترجمه و منتشر کرده است؛ الشکر (قاهره، ۱۹۷۸م)، نخستین چاپ انتقادی این کتاب به کوشش احمد بن محمد طاحون صورت گرفته است؛ الصمت و آداب‌اللسان، عبدالرحمان خلف چاپ انتقادی این کتاب را در ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م در بیروت منتشر کرده است؛ العقل و فضله (قاهره، ۱۹۴۶م)؛ الفرج بعد الشدة، در ۱۳۱۳ق در الله‌آباد، در ۱۳۲۳ق در احمدآباد، در ۱۹۰۶م در قاهره و در ۱۹۸۷م با تعلیقات
ابی‌حنیفه عبیدالله بن عالیه در قاهره به چاپ رسیده است؛ قضاءالحوائج و بعض‌الاصطناع (قاهره، ۱۹۳۵م)؛ مجانی‌الدعوة (بمبئی، ۱۹۷۲م)؛ مجموعة رسائل لابن
ابی‌الدنیا (قاهره، ۱۹۳۵م)؛ مقتل امیرالمؤمنین، به کوشش عبدالعزیز طباطبائی، ۱۴۰۸ق؛ مکارم‌الاخلاق، به کوشش جیمز بلمی، بیروت، ۱۹۷۳م؛ المنتقی من کتاب الرهبان، در ۱۹۵۶م به کوشش صلاح‌الدین المنجد در قاهره به چاپ رسیده است؛ من عاش بعد الموت (بیروت، ۱۹۸۷م)؛ الیقین (بیروت، ۱۹۸۶م).
برای آگاهی بیشتر از نام و مشخصات تألیفات وی به «معجم مصنفّات
ابن ابی‌الدنیا»
مراجعه شود.
(۱)
ابن ابی‌حاتم، محمد، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
(۲)
ابن ابی‌الدنیا، عبدالله، مکارم‌الاخلاق، به کوشش جیمز بلمی، بیروت، ۱۳۹۲ق/ ۱۹۷۳م.
(۳)
ابن ابی‌یعلی، محمد، طبقات‌الحنابلة به کوشش محمد حامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
(۴)
ابن جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۷ق/ ۱۹۳۸م.
(۵)
ابن حجر، احمد، تهذیب‌التهذیب، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۵- ۱۳۲۷ق.
(۶)
ابن کثیر، الدایة و النهایة، قاهره، ۱۳۵۱- ۱۳۵۸ق.
(۷) اردبیلی، محمد، جامع‌الرواة، قم، ۱۳۳۱ش.
(۸) بغدادی، اسماعیل پاشا، هدیةالعارفین، استانبول، ۱۹۵۱- ۱۹۵۵م.
(۹) خدیویه، خطی.
(۱۰) خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العربیة.
(۱۱) ذهبی، شمس‌الدین محمد، سیراعلام‌النبلاء، به کوشش شعیب ارنوُوط و علی ابوزید، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
(۱۲) سید، خطی.
(۱۳) طوسی، محمد، فهرست، به کوشش محمود رامیار، مشهد، ۱۳۵۱ش.
(۱۴) ظاهریه، خطی، (ادب، تاریخ، علوم قرآنی، مجامیع).
(۱۵) فهرس‌التمهیدی لمخطوطات‌المصورة، قاهره، ۱۹۴۸م.
(۱۶) کوپریلی، خطی.
(۱۷) منجد، صلاح‌الدین، «معجم مصنفات
ابن ابی‌الدنیا»، مجلة مجمع‌اللغة العربیة بدمشق، س ۴۹، شم ۳، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌ابی‌الدنیا»، ج۲، ص۸۰۳.
