ابن‌واضح احمد بن ابی‌یعقوب اصفهانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
احمد بن ابی‌یعقوب اسحاق بن جعفر بن وهب بن واضح یعقوبی اصفهانی عباسی مصری، مشهور به ابن‌واضح، یعقوبی و ابن‌یعقوبی (م پس از ۲۹۲ هـ)، از مورّخین مشهور، کاتب، اخباری و جغرافی‌دانان
شیعه در
قرن سوم هجری قمری بوده است. وی در
علم نجوم نیز مهارت داشته و به
شعر نیز می‌پرداخت.
احمد بن ابی‌یعقوب اسحاق بن جعفر بن وهب بن واضح یعقوبی اصفهانی عباسی مصری، ملقب به ابن‌واضح، یعقوبی و ابن‌یعقوبی،
از مورخان و جغرافی‌دانان مشهور شیعه است که کتاب‌هایش منبع مهم و معتبری در این دو موضوع به شمار می‌رود.
یعقوبی اصالتاً اصفهانی
و متولد
بغداد بود.
وی به عنوان کاتب و اخباری شهرت دارد. لقب نخست، اشاره به شغل دبیری در دربار عباسی است و لقب دوم، به اعتبار مورخ بودن وی و آشنائی او با اخبار تاریخی. از او با عنوان مصری و اصفهانی هم یاد شده که نشان از تعلق وطنی اجداد او دارد.
لقب عباسی برای وی، از آنجاست که جد او واضح از موالی
منصور عباسی بوده و به همین دلیل خاندان یعقوبی، از موالی
عباسیان شمرده شده‌اند.
او که در علم نجوم مهارت داشت و به شعر نیز می‌پرداخت، دورانی را در مشرق زمین و دورانی را در مغرب سپری کرد.
جوانی‌اش را در
ارمنستان و در خدمت
طاهریان (۲۰۵-۲۵۹ هـ) بود و فتوحات این حاکمان را در کتابی نوشت، سپس به
هند و آن‌گاه به
مصر و
بلاد مغرب رفت و نزد
طولونیان (۲۵۴-۲۹۲ هـ) از منزلتی برخوردار شد، به همین جهت
مسعودی او را مصری دانسته است. در این سفرها به تالیف سفرنامه و کتب تاریخی و جغرافیایی پرداخت. پدرش از کارمندان دستگاه برید عباسیان بود که به این جهت نیز یعقوبی را عباسی لقب داده‌اند.
طبری در چند مورد از کتاب تاریخ خود، واضح جد یعقوبی را با عنوان مولی
منصور (خلافت ۱۳۶-۱۵۸ هـ) یا
مهدی عباسی (خلافت ۱۵۸-۱۶۹ هـ) یاد کرده
(
ابن‌خلدون، واضح را معروف به مسکین و از موالی
صالح بن منصور آورده است.
) و از ولایت او بر مصر خبر می‌دهد.
این مورخ در جریان حمایت واضح از
ادریس بن عبدالله حسنی (ادریس بن عبدالله حسنی برادر
نفس زکیه بودکه واضح او را به
مغرب فراری داد و جانش را بر سر این کار گذاشت و گویا به دست
هادی عباسی به قتل رسید.) از وی با وصف رافضی خبیث یاد می‌کند
که نشان از
تشیع جد یعقوبی دارد. بلاذری و مقدسی هم به شیعه‌بودن واضح تصریح می‌کنند.
بدین ترتیب باید گفت، تشیع در خاندان یعقوبی، به صورت سنتی وجود داشته و این علائق به یعقوبی مورخ نیز رسیده است. دانسته است که
شیعیان امامی، در این دوران، در عین تشیع، در داخل دولت، به کارهای اداری اشتغال داشته‌اند. نمونه روشن،
علی بن یقطین است که به دستور
امام کاظم (علیه‌السّلام) در دولت عباسی مشغول بود.
درباره تشیع خود یعقوبی نیز نمی‌توان تردید کرد، زیرا از جای جای کتاب تاریخ او می‌توان به امامی بودنش پی برد. وی بر خلاف مورخان معاصر خود، به
واقعه غدیر و بسیاری از مناقب
امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) تصریح نموده و از خلفا جز آن حضرت، به امیرمؤمنان یاد نمی‌کند. از
امامان شیعه به تفصیلی که در دیگر تواریخ عمومی وجود ندارد، سخن می‌گوید و با تجلیل از آن بزرگواران، احادیثی از ایشان را نقل کرده است. درباره خلفا، به جای تعبیر خلافت فلانی، کلمه ایام به کار برده و از عنوان خلافت پرهیز نموده است.
واضح، در زمان منصور مدتی حاکم ارمینیه و
آذربایجان و
مصر بود، همچنان که پدر یعقوبی از کارمندان عالی رتبه دیوان برید به شمار می‌رفت. از مشاغل یعقوبی اطلاعی در دست نیست اما در صورتی که «کاتب» لقب خود وی باشد، می‌تواند اشاره به آن باشد که مانند پدرش به نوعی کار دبیری در یکی از دیوان‌ها مشغول بوده است.
یاقوت حموی تاریخ وفات یعقوبی را سال ۲۸۴ هـ نوشته،
لیکن گفته‌اند که او در کتاب
مشاکلة الناس از حوادث سال ۲۸۹ هـ سخن گفته و در کتاب
البلدان سقوط طولونیان به سال ۲۹۲ هـ را گزارش کرده است،
از این‌رو چنین بر می‌آید که در ثبت تاریخ مرگ او اشتباهی رخ داده و تاریخ درگذشت
ابوجعفر احمد بن
اسحاق بن واضح مصری عسال که در
صفر سال ۲۸۴ هـ بوده و شباهت نسبی با احمد یعقوبی دارد،
برای احمد بن ابی‌یعقوب یعقوبی ثبت شده است.
سال‌های ۲۷۸ق یا ۲۹۲ق را برای وفات او ذکر کرده‌اند.
یعقوبی به عنوان مورخ و جغرافی‌دان شناخته می‌شود، آثار وی نیز در همین دو زمینه تالیف شده است، از میان چندین کتابی که در منابع مختلف به وی منسوب شده، تنها سه کتاب وی بر جای مانده است.
عناوین کتاب‌های مفقود وی عبارتند از:
۱-
المسالک و الممالک.
۲- فتح افریقیه و اخبارها.
۳- کتاب اخبار الطاهریین.
۴-
جغرافیای بیزانس.
۵.
مقتل ابی‌عبدالله.
۶.
اخبار الامم السّالفه.
اما سه عنوان کتاب وی که بر جای مانده و هر سه به چاپ رسیده عبارتند از:
۱- التّاریخ، معروف به
تاریخ یعقوبی که در دو مجلّد به طبع رسیده است.
۲-
البلدان.
۳-
مشاکلة الناس لزمانهمدو کتاب «
البلدان» و «مشاکله الناس»، هر دو کم حجم‌اند.
«
البلدان» به زبان فارسی نیز ترجمه شده است.
البلدان، جغرافی عمومی شهرهاست که فوائد تاریخی بسیار مهمی دارد. کتاب «مشاکله» نیز درباره تقلید مردمان هر زمان از خلق و خوی خلیفه حاکم است که با نمونه‌های تاریخی ارائه شده است.
بدون شک، یعقوبی مورخی شیعه مذهب است که آثار تشیع وی در کتاب تاریخش کاملا روشن است. اخبار وی در داستان
سقیفه، برخوردهای خلفا و نیز سیری که از
خلافت امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) بدست می‌دهد، نشان از تشیع کامل، اما تا اندازه‌ای معتدل وی دارد. وی در سیری که از تاریخ حوادث
اسلام ارائه داده، پس از آغاز بحث از حکومت
معاویه، به موازات عناوینی که برای روی کار آمدن خلفا دارد، از امامان شیعه (علیه‌السّلام) نیز سخن می‌گوید. عناوینی چون «وفاة الحسن بن علی»، «مقتل حسین بن علی»، «وفاة علی بن الحسین»، «وفاة ابی جعفر محمد بن علی»، «وفاة ابی عبدالله جعفر بن محمد و آدابه»، «وفاة موسی بن جعفر»، «وفاة علی الرضا» علیهم‌السّلام از جمله این عناوین است که ذیل آنها کلمات قصاری نیز از آن بزرگواران نقل می‌کند.
برای مطالعه بیشتر به منابع زیر مراجعه شود.
•
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «احمد بن ابو یعقوب اسحاق»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۰۱/۰۵. •
مهدوی، سید مصلح‌الدین، اعلام اصفهان، ج۱، ص۲۲۹. • نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۱۵۹، برگرفته از مقاله «ابن‌واضح احمد بن ابی‌یعقوب اصفهانی».
