ابن‌نوح ابوالعباس احمد بن علی سیرافی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن نوحِ سیرافی، ابوالعباس
احمد بن علی
بن محمد بن احمد ابن
عباس بن نوح،
محدث، رجال‌شناس و فقیه امامی در سده‌های ۴ و ۵ق/ ۱۰ و ۱۱م است.
علت انتساب وی به سیراف (از شهرهای
فارس) همچون دیگر جزئیات زندگی وی روشن نیست، ولی در منابع تصریح شده که در
بصره اقامت داشته است.
به هر حال با بررسی اسانید
روایات او می‌توان به اطلاعاتی کلی در خصوص زندگی او دست یافت. اگر در مورد روایت مستقیم ابن نوح از
محمد بن بحر رُهنی سجستانی (د پیش از ۳۳۰ق) به سبب فاصلۀ زمانی طولانی (نزدیک به ۸۰ سال) میان مرگ آن دو
و نیز در مورد استماع وی از
احمد بن حمدان قزوینی در ۳۴۲ق به جهت احتمال افتادگی واسطه،
تردید روا داریم، باز استماع او از ابوعبدالله
محمد بن احمد صفوانی در ۳۵۲ق در بصره و مکاتبه با
حسین بن علی بزوفری در همان سال
می‌تواند در تخمین دورۀ زندگی وی به کار آید.
ابن نوح بر اساس سندی در
الغیبۀ طوسی برای تحصیل و
استماع حدیث سفری به
مصر داشته است.
همچنین از برخی محدثان مقیم
بغداد، مانند
ابوغالب زراری،
ابن قولویۀ قمی و
ابن داوود قمی که هر سه در ۳۶۸ق درگذشته‌اند، ظاهراً به طور مستقیم روایت کرده است.
نجاشی که احتمالاً وی را در
بصره ملاقات کرده است، ضمن توثیق و تأکید بر اتقان وی در روایت، او را فقیهی بصیر به حدیث خوانده و از وی به «استاذنا» و «شیخنا» تعبیر کرده و چنانکه از عبارتش بر می‌آید از او بهرۀ علمی بسیار برده است.
همو در مواردی دیگر.
به ذکر نظرات رجالی ابن نوح پرداخته و او را مورد اعتماد دانسته است. طوسی نیز با این‌که تصریح می‌کند که ابن نوح را از نزدیک ندیده بوده، نقل کرده که وی در مسائل کلامی دارای نقطه‌نظرهایی خاص همچون قول به
رؤیت خداوند بوده است؛ با این حال همو ابن نوح را در حدیث «واسع الروایه» خوانده و
توثیق کرده است.
از مشایخ ابن نوح باید
محمد بن علی بن بابویه قمی،
حسن بن حمزه طبری،
احمد بن محمد بن یحیی عطار، ابوالحسن
علی بن بلال مهلبی،
محمد بن علی
بن فضل
بن تمام،
احمد بن ابراهیم بن ابی‌رافع،
احمد بن جعفر بن سفیان بزوفری،
حسین بن علی بن بابویه قمی و نیایش
محمد بن احمد بن عباس را نیز نام برد.
از میان شاگردان و روایت‌کنندگان وی به غیر از نجاشی می‌توان از
حسین بن ابراهیم قمی یاد کرد که طوسی به واسطۀ او از ابن نوح روایت می‌کند.
تاریخ درگذشت وی دانسته نست، ولی به نظر می‌آید که در ۴۰۸ق، سال ورود طوسی به
بغداد، هنور در قید
حیات بوده و تألیف
الفهرست طوسی چندان فاصله‌ای از وفات او نداشته است.
ابن نوح آثار بسیاری داشته که
اخبار الوکلاء الاربعه یا
اخبار الابواب معروف‌ترین آنهاست. این کتاب مورد استفادۀ بسیار طوسی در
الغیبه واقع شده و یکی از معدود منابعی است که اطلاعات با ارزشی دربارۀ دورۀ
غیبت صغری و
نواب چهارگانه و نیز در مورد کسانی که خود را باب
امام غایب (علیه‌السلام) می‌دانستند، به دست می‌دهد.
ابن نوح در این کتاب بیش از هرچیز روایات ابن برنیّه
هبةالله بن احمد کاتب را که از شیوخ وی بوده، اساس کار خود قرار داده است.
از دیگر آثار اوست:
التعقیب و التعفیر؛
القاضی بین الحدیثین المختلفین؛
المصابیح، در ذکر روایت‌کنندگان هر یک از
ائمه (علیهم‌السلام) و نیز کتابی در تکمیل تألیف ابن عقده در خصوص
اصحاب امام صادق (علیه‌السلام) که ظاهراً مفصل بوده و مورد استفادۀ نجاشی قرار گرفته است.
شایان ذکر است که ابن نوح ضمن وصیتی اجازۀ مورد استفادۀ نجاشی در جای جای
رجال قرار گرفته است. ظاهراً ابن نوح تألیفی نیز در فهرست آثار امامیه داشته که نجاشی از آن بهره گرفته و به واسطۀ او بسیاری از آثار سلف را روایت کرده است، به طوری که می‌توان ابن نوح را یکی از حلقه‌های مهم در زنجیره‌های روایت کتب پیشین
امامیه به‌شمار آورد.
طوسی در
الفهرست یادآور شده است که آثار ابن نوح همگی به صورت پیش‌نویس بوده و از آن‌ها چیزی باقی نمانده است. با این‌همه، چنانکه پیش‌تر گفته شد، همو در
الغبیه (تألیف ح۴۴۷ق) از روایات وی بهره برده است
اندک بودن اطلاعات دربارۀ ابن نوح موجب شده تا
ابن شهر آشوب در
معالم العلماء چیزی بر گفته‌های طوسی نیفزاید و حتی
علامه حلی و
ابن داوود حلی جنین تصور کنند که شخص مورد نظر طوسی در
الفهرست و
رجال غیر از شخص مذکور در
رجال نجاشی است.
(۱)
احمد بن علی ابن حجر، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۱ق.
(۲) ابن داوود حلی، الرجال، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ش.
(۳)
محمد ابن علی ابن شهر آشوب، معالم الهلماء، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۱م.
(۴) علی
بن موسی ابن طاووس، جمال الاسبوع، تهران، ۱۳۳۰ق.
(۵)
محمد بن حسن طوسی، رجال، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۱م.
(۶)
محمد بن حسن طوسی، الغیبه، نجف، ۱۳۸۵ق.
(۷)
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه.
(۸) حسن
بن یوسف علامه حلی، خلاصه الاقوال، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م.
(۹)
احمد بن علی نجاشی، رجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌نوح سیرافی»، ج۵، ص۱۸۷۲.
